অভিজিৎ কাকতি
ঋষভ দত্তৰ তাজা শংসাপত্ৰখনতকালেই চুকা শুকান নাই। গুৱাহাটী এগ্রিকালচাৰেল ইউনিভাৰ্সিটীৰ পৰা জুলজিৰ স্নাতক হোৱাৰ পাছত তেওঁ কল্পনাই নকৰা এক দায়িত্বত নিয়োজিত হ’বলৈ আহিছে—কাজিৰঙা ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যানত হাতী সংৰক্ষণ প্ৰকল্পত জুনিয়ৰ বায়লজিষ্ট হিচাপে নিযুক্তি। গুৱাহাটীৰ ব্যস্ত গৰাজীয়া জনজীৱন এৰি, কাজিৰঙাৰ গহীন জংঘলত পুৱা-পুৱা কুঁৱলীৰ মাজেৰে জোনাকী আলিৰে ভৰা এডাল পথৰ দিশে তেওঁ যেতিয়া বাহনটোত উঠি আগবাঢ়ি আহিছিল, তেতিয়াই তেওঁৰ মনত এটা বিশাল উত্তেজনা আৰু আশংকাৰ মিলনজনক অনুভূতি ঢৌ মাৰিছিল। তেওঁ জানিছিল এই দায়িত্ব কেৱল বিজ্ঞান বা চাকৰিৰ কথা নহয়, এইটো হৈছে জন্তু-জীৱৰ প্ৰতি তেওঁৰ আন্তৰিক কৰ্তব্যৰ এক অভূতপূৰ্ব অধ্যায়। উদ্যানটোত উপস্থিত হোৱাৰ পাছত, তেওঁক বন বিভাগৰ কৰ্তৃপক্ষ নবীন শইকীয়াই অভ্যর্থনা জনায়। পাণ্ডু নদীৰ কাষেৰে থকা এটা সৰু বনবস্তিত তেওঁৰ কাৰ্যালয় আৰু আৱাসস্থল—এক সৰল কুঁড়িঘৰ, কিন্তু যাৰ চাৰিওফালে ডাঙৰ গছ, পখিলা আৰু চকুত ধৰা নপৰা প্ৰাণীৰ কোলাহল।
প্ৰথম কেইদিন ঋষভ শুধুমাত্ৰ পৰ্যবেক্ষণ আৰু নথিভুক্তিকৰণত ব্যস্ত আছিল। GPS ট্যাগিং, প্ৰবেশ-নিষ্ক্ৰমণৰ পথ চিনাক্তকৰণ, আৰু হাতীসকলৰ দৈনিক চলাচলৰ ওপৰত তথ্য সংগ্ৰহৰ কামতেই দিনে-ৰাতি কৰ্। সৰু সৰু দলেৰে গৈ তেওঁ হাতীৰ পিছু-পিছু গৈ গছৰ চেঁচা, পথাৰ আৰু পখিলা-ভৰা পথ বাটিছিল। এনেকৈ এখন নতুন বাস্তৱতাৰ সৈতে তেওঁৰ দিনবোৰ কটিবলৈ ধৰিলে। কিন্তু দ্বিতীয় সপ্তাহৰ পৰাই কিবা অস্বাভাবিকতা লক্ষ্য কৰিবলৈ ধৰিলে। তেওঁৰ দৃষ্টিৰ সন্মুখত কেইবাটাও ঘটনা সংঘটিত হ’ল—এটা হাতীৰ দল এদিন অকস্মাৎ দুটা দিশে ভাগ হৈ দুটাকৈ বাট লৈ গ’ল, যিটো আচলতে সম্পূৰ্ণবাবে বেমানান আছিল। আন এটা দিনত তেওঁ দেখিলে—এটা বাচল হাতী পুৱা প্ৰায় তিনিবাৰ মানুহৰ দৰে “ঘোঁৰ” কৰি চকুত চকু পেলালে। ৰাতিপুৱা ৪টাৰ সময় তেওঁ দূৰৰ পৰা এটা ধ্বনি শুনিলে—উচ্চকণ্ঠত অথচ স্পষ্ট—নিশ্চয় এটা জন্তুৰ কণ্ঠ, কিন্তু শব্দটোত আছিল ব্যঞ্জনা, যেন কেৱল চিঞৰি নহয়, যেন কিবা ক’ব খুজিছে।
তৃতীয় সপ্তাহত, এই অদ্ভুত ঘটনাবোৰো আনে অশেষ ধেমালি বুলি পাতি নিলেও ঋষভৰ বাবে ই গভীৰকৈ মনত পৰিছিল। এজন বিজ্ঞানী হিচাপে তেওঁৰ প্ৰশিক্ষণ আছিল যুক্তি আৰু প্ৰমাণৰ ওপৰত, কিন্তু হৃদয়ত যেন কিবা এটা সঁচাকৈয়ে নিজৰ অস্তিত্বৰ কথা কৈ আছিল। এজন হাতীৰ পিছুত গ’লে তেওঁ তেনেই এখন নিৰ্জন অঞ্চলত উপস্থিত হয়—এটা ক’লা-পাথৰৰ সৰু পাহাৰ, যাৰ চূড়াত এজন বৃদ্ধ হাতী বহি আছিল। সেয়া আছিল “অৰুণা”—কাজিৰঙাৰ ভিতৰত প্ৰায় ত্ৰিশ বছৰৰো অধিক সময় ধৰি বাস কৰা প্ৰসিদ্ধ মেট্ৰীআর্ক, যিজনে হাতীৰ দলক নেতৃত্ব দিয়ে। অৰুণাৰ চকুত চালে তেওঁ যেন আবেগ দেখিবলৈ পায়। আৰু ঠিক সেই মুহূৰ্ততে এটা বিস্ময় ঘটে—”বিৰোধী আহিছে”, শব্দটোক স্পষ্টকৈ তেওঁৰ কাণত শুনিবলৈ পায়। অৰুণাৰ মুখ খোলাৰ সংগে সংগে এই শব্দটোৱে তেওঁক যেন তীব্ৰ গৰমত ৰোম খাড়া কৰাই দিলে। তেওঁ চকু মেলি চালে, আৰু দেখা পালে অৰুণা তেওঁৰ ফালে চাই আছে। এটা অসামান্য সংযোগ, যাৰ ব্যাখ্যা তেওঁ কিবা যুক্তিৰে কৰিব নোৱাৰিলে, কিন্তু নিশ্চিত আছিল, এইটো মিছা নহয়।
তেওঁ ঘূৰি আহি সেই নিশা নিজৰ কুঁড়ি ঘৰখনত বহি থাকোঁতে, ঋষভ গভীৰ চিন্তাত মগ্ন হ’ল। তেওঁৰ মবাইলৰ ৰেকৰ্ডাৰত সেই শব্দটো ধৰা নপৰিলে যদিও, তেওঁৰ মস্তিষ্কে যেন শব্দটোক তুলি লৈছে—এনে যেন প্ৰত্যেক “ঘোঁৰ” বা “চিঞৰ” এখনা সংকেত, এক ভাষা, এক উপভাষা। তেওঁ কিতাপ খুলি হাতীৰ আচৰণৰ বিষয়ে পুনৰ অধ্যয়ন আৰম্ভ কৰে। অথচ, কোনো গ্ৰন্থতে এনেধৰণৰ সংযোগৰ উল্লেখ পায় নে নাই। মনৰ কোণত উদয় হয় এখন প্ৰশ্ন—এইটো কি কেৱল এটা “সম্ভৱ” ভ্ৰমণ, নে তেওঁৰ ভিতৰত জৈৱ-ভাৰতীয় কোনো শক্তি জগ্ৰত হ’ল? এই মুহূর্তত তেওঁ অনুভৱ কৰিলে—এইখিনি কেৱল এটা প্ৰকল্পৰ অংশ নহয়, এটা আধ্যাত্মিক, আত্মিক অভিযাত্ৰা। হয়তো এই জংঘলে তেওঁৰ মাজত কিবা এটা গোপন দায়িত্ব তুলিছে—এটা শক্তি, কিন্তু যাৰ লগে লগে অহা দায়িত্ব অকল্পনীয়।
—-
পুৱাৰ আকাশ খলিলেও জংঘলৰ মাজত গাঢ় কুঁৱলীৰ আৱৰণে সকলো দৃশ্যক আগলাই ৰাখিছিল। ঋষভে আজি একেদিনীয়া পর্যবেক্ষণৰ সময়ত গুই-মাটিত পৰি থকা কিছুমান পৃথক পদচিহ্ন লক্ষ্য কৰিছিল—বেছিভাগৰেই হাতীৰ, কিন্তু এখন চেলাই কৰা মাটি যেন কিবা জন্তুৰ গাত চটকি গলগলাই যোৱাৰ চিন দাঙি ধৰি আছে। GPS ট্রেকাৰটো হাতত লৈ, তেওঁ একেধাৰ গৈ থাকোঁতেই তেওঁক ধৰা পৰে এটা অলপ জোলোঙা পট্-পট্ শব্দ। মাটিৰে ঠেক খোৱা পাতসকলৰ শব্দবোৰ যেন আচলতে কাৰোবাৰ পছন্দ নোহোৱা কিছুমান কথাৰ সতর্কতা। আচৰিত হৈ তেওঁ আগবাঢ়ি যেতিয়া এখন সৰু গছৰ কাষে দাঁড়ায়, তেতিয়া চকুৰ সন্মুখতেই দেখা দিয়ে এটা যুৱ হাতী—মোহেৰে মাটি খুউজি আছে। “ছুনু”—তেওঁ আগতে নাম দিছিল এই হাতীটোক; সহজ-সিধা, কিন্তু চকুত যেন কৌতূহলৰ বিস্ফাৰ।
ঋষভ চাই থাকে; নিজকে লুকোৱাই ভাল বুলি ভাবে। হঠাৎ ছুনুৱে মূৰ তুলিলে, চকু চকুত লগ পালে। তাৰ মুখৰ একো শব্দ নহ’লেও, ঋষভৰ মনত পৰে—“তুমি এতিয়া বুজিবা।” এটা ফিসফিসনি, এটা শব্দ বা এক ধ্বনি—চকুত চোৱা শব্দ। তেওঁৰ বুকু ধুকুৰিবলৈ ধৰিলে। তেতিয়া ছুনুৱে মূৰ গতি কৰিলে—এটা লেপ কণ্ঠৰ দৰে “চুডং চুডং” শব্দ, যেন বাজি থকা ধ্বনি এখন। আৰু ঠিক তাৰ পাছত, ঋষভে নিজে আশ্চৰ্য হ’ল—এই শব্দৰ অৰ্থ বুজি গ’ল। শব্দটো আছিল, “সাৱধান হওঁক।” চকু মেলি থাকিলেও, ঋষভে স্পষ্টকৈ অনুভৱ কৰিলে—মাথোন শব্দ শুনা নহয়, অৰ্থ উপলব্ধি কৰা হৈছে। তেওঁ মোবাইলৰ Voice Memo অন কৰি চেষ্টা কৰিলে পুনৰ ধৰা-পোৱাৰ, কিন্তু ৰেকৰ্ডত মাথোন ধাতি জাতীয় এক পৰিৱেশ ধ্বনি ধৰা পৰে।
এই অস্বাভাবিক ঘটনাটোৱে ঋষভক সৰ্বাংশে উলট-পালট কৰি পেলালে। এখন বনজীৱনৰ ফিল্ড জাৰ্নেলত যেতিয়া তেওঁ অভিজ্ঞতা লিখিবলৈ বসল, তেওঁ সঁচাকৈয়ে ক’লে—”Elephant #7 (Chuḍung)—indicated a warning, which I somehow could interpret. Possibly behavioral decoding? No known signal cues present. Further observation needed.” কিন্তু ভিতৰৰ অনুভূতিটো লেখাত নোপোৱা গ’লে। আৰু এনেদৰেই কেইদিনমান কটিল—হাতীসকলৰ একে ধৰণৰ শব্দ, কাৰ্যকলাপ আৰু তাতৰে সংগতি থকা অনুভৱবোৰ। তেওঁ এনেবোৰ অনুভৱ কৰিবলৈ ধৰিলে যেন এক “মন সংযোগ”। হাতীসকলে যেন তেওঁৰ উপস্থিতি অনুভৱ কৰে, আৰু কেতিয়াবা তেওঁলোকৰ কথাও কৈ যায়। এজন বিজ্ঞানী হিচাপে, এইবোৰ তেওঁ তাত্বিকভাৱে ব্যাখ্যা কৰিব নোৱাৰে, কিন্তু ঋষভক দিনক দিনে স্পষ্ট অনুভৱ হ’ল—তেওঁ হাতীসকলৰ “ভাষা” বুজিবলৈ আৰম্ভ কৰিছে।
এদিন পুৱা তিনি বজাত হঠাৎ তেওঁৰ ঘৰৰ ওচৰৰ বনবাটত এটা অদ্ভুত শব্দে তেওঁক জগায়। বাহিৰত ওলাই দেখিল, কিবা এটা তীব্ৰ শব্দে জংঘলক পিন্ধিছে—হাতীৰ কোলাহল, কিন্তু একেধাৰ বিৰক্তিৰে ভৰা। তেওঁ বনমহলেৰে লাঠি লৈ খোজ দিলে। এঘণ্টাৰ ভিতৰত তেওঁ উপনীত হ’ল এখন পৰিত্যক্ত মাটিৰ গাঁঠত—য’ত দুটা হাতীৰ মাজত যেন কিবা আলোচনা চলি আছিল। তেওঁ শুনিল—“ঘুম ঘুম শঙ্কা, উশৃংখল আগমন”—এই শব্দবোৰে যেন অৰ্থ দিয়ে: “আঘাত আহি আছে। আগন্তুক বিপদ।” শব্দবোৰ শুনি ঋষভৰ বুকু হিম হৈ গ’ল। তেওঁ চকু বন্ধ কৰি একগৰাকী বয়স্ক হাতীৰ মুখত চকু গঢ়ালে, যেন শব্দ উজাৰি আহি থাকে—এইজন অৰুণা! সেইখিনিতে তেওঁৰ মনে হ’ল—এই ক্ষমতা মাথোন আশীৰ্বাদ নহয়, এক গুপ্ত সংকেত—এখন বিপজ্জনক যাত্ৰাৰ আৰম্ভণি।
—-
তৃতীয় দিনৰ পুৱা, বৰষুণজাক পৰি থকা সময়ত, ঋষভ চুপচাপ নিজৰ কুঁড়ি ঘৰটোৰ জানলিৰ পৰা বাহিৰ চাই থাকিছিল। ওচৰৰ গছজোপাত পখিলাবোৰ উৰিছে, পাতবোৰে চকুলোৰে ধোৱা মৰ্মৰ ধ্বনি কৰি আছে। তাৰ মাজতে তেওঁৰ মনত গাঁথি থকা আছিল সেই শব্দ—“আঘাত আহি আছে। আগন্তুক বিপদ।” সেই ধ্বনি, সেই সাৰ, সেইটো একো আচল শব্দ নহয়—তেওঁৰ অন্তৰৰ ভিতৰত প্ৰকাশ হোৱা বুজাবুজি। তেওঁ নিজৰ Notepad-ত লিখা আৰম্ভ কৰিলে:
“তেওঁলোকে ক’লে – শঙ্কা। কাৰ শঙ্কা? হাতীসকলৰ? নে এই সৰু বনখনৰ? নে মোৰ?”
এই প্ৰশ্নবোৰ তেওঁৰ বুকুত থোপ থোপ বতাহৰ দৰে পৰি আছিল। কিন্তু উৰ্ত্তৰ ওলাব নোৱাৰি তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে—ঘটনাৰ আঁৰত থকা সত্যটো সন্ধান কৰাটো অতি প্ৰয়োজনীয়। তেওঁ সেইটো দিনটো লৈ কটালে বিভিন্ন GPS ডাটা বিশ্লেষণ কৰি—হাতীসকলৰ অভ্যাস, গতিৰেখা, বৃত্তকাৰ চলাফৰা আৰু ক’ত গৈ থাকিছে তাক অনুসন্ধান কৰি।
পিনৰ দিনা, তেওঁ NabGPS নামৰ নিজৰ Tracking Tablet-টোৰ সহায়ত এটা অস্বাভাৱিক ভৌগোলিক তথ্য পায়। কাজিৰঙাৰ দক্ষিণ-পূর্ব কোনাত, “ঘনিমাৰা” অঞ্চলত কেইবাটাও হাতী একেবাৰে নিয়মিত যাতায়াত কৰিছে। তথাপিও সেই অঞ্চলটো বন বিভাগৰ সাধাৰণ পথৰ বাহিৰত—নিয়মিত পৰ্যবেক্ষণ বা টহলদান নোহোৱা অঞ্চল। তেওঁ আঁচ পালে এইবোৰ হাতী যেন কিবা অনুসন্ধান কৰি আছে। আৰু আশ্চৰ্যজনকভাৱে, সেই অঞ্চলত বহল গছ নিধনৰ চিনো পোৱা গৈছে—Satellite ছবি অনুসৰি গছ উগ্ৰে নিছিন্ন কৰা হৈছে যেন এক বৃহৎ ভূমি খননৰ প্ৰকল্প চলি আছে। কিন্তু কেনেকৈ? চৰকাৰৰ অনুমতি নোহোৱাকৈ এনেধৰণৰ কাৰ্যকলাপ চলাটো অবৈধ! তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে—নিজে সেই অঞ্চল চাব লাগিব।
পিনৰ দিনা, ঋষভ নবীন শইকীয়াৰ সহায় ল’বলৈ চেষ্টা কৰিলে। নবীন এজন অভিজ্ঞ বন ৰক্ষক, যিয়ে নিজৰ জীৱনৰ ত্ৰিশ বছৰত বহু দুখ-কষ্ট সহ্য কৰি জংঘল পাহৰা কৰিছে। তথাপিও, ঋষভৰ কোৱা ‘হাতীৰ ভাষা শুনা’ কথাটো শুনি তেওঁ অলপ হাঁহি মাৰি ক’লে—“তুমি ভাল ছাত্র হ’ব পাৰা, কিন্তু হাতীৰ কল্পকাহিনী শুনি বন সংৰক্ষণ নহয়। তথ্য আছে নে?” ঋষভ Tablet খুলি দেখুৱালে—ঘনিমাৰাৰ হাতীসকলৰ অভ্যাস, আৰু জমিৰ অস্বাভাৱিক পৰিবর্তনৰ চিত্র। নবীনে সেইবোৰ চাই ধীৰে ধীৰে চিন্তাত মগ্ন হ’ল, আৰু অলপ পাছত ক’লে—“ঠিক আছে, তুমি মোক কালি ল’বা, আমি গ’ম।”
পিনৰ দিনা, ৰাতিপুৱা চাৰি বাজি গৈছিল। ঋষভ আৰু নবীন দুয়োজনে পায়ে খোজে “ঘনিমাৰা” দিশে আগবাঢ়িছিল। কেঁচা পথ, চিঞৰ মৰমত ভিজা পাত, আৰু গাঢ় নীৰৱতাই সকলো বিৰাজ কৰি আছিল। প্ৰায় তিনিটি ঘণ্টাৰ খোজকাঢ়ে, তেওঁলোকে দেখা পালে—একেবাৰে বনাঞ্চলৰ ভিতৰত খনন যন্ত্ৰ, bulldozer, আৰু কিছুমান সুৰক্ষিত তাবু। সিহঁতৰ চকুৰ আগত এক প্ৰকাণ্ড প্রকল্প—এটা Land Clearance operation চলি আছে। কিছুমান লোকে উচ্চ-মূল্যৰ কাঠ কাটি থকা দেখা যায়, আনহাতে কিছুমানে চকু-কাণ ঢাকি হাতীৰ দলক পোনপটীয়া ঠেলি বনাঞ্চলৰ বাহিৰলৈ ঠেলি পঠিয়াইছে। তেতিয়াই ঋষভৰ বুকু ফাটি পৰে—এই সকলো চলিছে গোপনে। আনকি বন বিভাগৰ ভিতৰত ক’ৰবাত কোনো ষড়যন্ত্ৰ স্পষ্ট। সেই সময়তে ছুনু, সৰু হাতীজন, পৰিৱেশখনত দেখা দিয়ে—তেওঁলোকক চুপে চুপে বিচাৰি আহিছে যেন। ঋষভ আঁকোৱালি মাৰি লয়। ছুনুৱে চকু বন্ধ কৰি উচ্চ শব্দে ক’লে—“সতর্ক। আগন্তুক বাট বেয়া।” ঋষভ অনুভৱ কৰে, তেওঁ মাথোন হাতীৰ ভাষা শুনিব নোৱাৰেই, বৰং হাতীৰ বিশ্বাসও লাভ কৰিছে।
—-
ঘনিমাৰাৰ সেই গোপন অঞ্চলটো চাই আহি, ঋষভ আৰু নবীন বনবিভাগৰ কাৰ্যালয়লৈ ঘূৰি আহে। তথাপিও সিহঁতৰ মুখত কোৱা নাই—এইটো যিমানটো প্ৰাকৃতিক ধ্বংস, তাতকৈ অধিক ষড়যন্ত্ৰ। ঋষভ তাৰপিছতেই হাতীৰ অভ্যাস আৰু চলাচলৰ GPS ডাটা বনবিভাগৰ উচ্চ-পদস্থ বিষয়া অর্জুন বড়ালৈ দাঙি ধৰে, কিন্তু অর্জুন তাতে আগ্ৰহ প্ৰকাশ নকৰে; উলটে বলে—”এইবোৰ সকলো অতিৰঞ্জিত, সাধাৰণ Logging Activity। এনেকৈ বহুত তথ্য আহে, সকলো বিশ্বাস কৰিব নালাগে।” এই উক্তিতেই ঋষভ বুজি পায়—এইটো কেৱল তথ্য গোপন কৰাৰ ব্যৱস্থা নহয়, বৰং অর্জুন নিজেই এই অভিযানৰ সৈতে জড়িত।
সন্ধ্যাবেলিকাল হোৱাৰ লগে লগে, ঋষভ নিজৰ কুঁড়ি ঘৰলৈ আহে আৰু সিদ্ধান্ত লয়—এই তথ্য প্ৰমাণৰ আধাৰত সংগ্ৰহ কৰিব লাগিব। এজন বিজ্ঞানী হিচাপে তেওঁক বিশ্বাস কৰিব লাগিব প্ৰযুক্তি আৰু প্ৰকৃতি দুয়োলৈয়ে। তেওঁ নিজৰ লেপটপত এটা আগৰ Drone Footage edit কৰি নতুন Footage প্লান কৰে। NAB 4K Thermal Drone লৈ তেওঁ বনাঞ্চলৰ ওপৰেদি উৰা মাৰে—বিশেষকৈ ৰাতি, যেতিয়া তলৰ কাৰ্যকলাপ সহজে ধৰা পৰে। আৰু সেয়াই হৈছে সঠিক সিদ্ধান্ত।
ড্ৰোনৰ কেমেৰা তেওঁৰ চকু হ’বলৈ আৰম্ভ কৰে—ৰাতিৰ ক’লা আকাশৰ মাজত উৰে আৰু তলৰ Thermal Footage-ত ধৰা পৰে: কিছুমান আগন্তুক ব্যক্তি—বহিঃরাজ্যৰ নন-অচিহ্নিত ল’ৰাবোৰ, পিঠিত হেলিকপ্টাৰ Blinkers, আৰু সেই Goliath Logging Machine যি ডাঙৰ ডাঙৰ গছ উৰুৱাই পেলায়। এই দৃশ্য দেখিও ঋষভৰ হাত থৰথৰ কৰে, কাৰণ তেওঁৰ জানিবলৈ ধৰা ঘটনাটোৱে বহুত গভীৰ ষড়যন্ত্ৰৰ সূচনা মাত্ৰ। তেওঁ লক্ষ্য কৰে—তলৰ পথৰ এডাল বাটৰে এটা হেলিকপ্টাৰ আহি আছে, হয়তো মূল্যৱান কাঠ বা হাতীৰ দাঁত লৈ ওলাই গৈছে। অৰ্থাৎ, এইখিনি কেৱল Logging নহয়, Smuggling Syndicate চলি আছে।
পিনৰ দিনা, ঋষভ NAB Tracking Tool আৰু Thermal Footage লৈ NAB Conservation Center আৰু “WildVoice” নামৰ এটা NGO-ৰ লগত সংযোগ স্থাপন কৰে। তেওঁলোক চমকিত হয় আৰু কয়—“এই তথ্যবোৰ যদি সত্য হয়, তেন্তে এইটো মাত্ৰ বন ধ্বংস নহয়, ই এখন আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পাচাৰ নেটৱৰ্ক।” তেতিয়া ঋষভক উপদেশ দিয়ে—“প্ৰমাণ সুৰক্ষিত কৰক, আৰু স্থানীয় সাংবাদিক বা উপযুক্ত অধিকাৰীলৈ আগবঢ়াও। আপুনি লক্ষ্য হ’ব পাৰে।” এই কথা শুনি ঋষভৰ মনত ভয় পায়, কিন্তু সেইটো নিজৰ বাবে নহয়, ছুনু আৰু অৰুণা—সেই হাতীসকলৰ বাবে।
এইবাৰ, ঋষভ নিজৰ মবাইল, ড্ৰোন ফুটেজ, GPS ৰেকৰ্ড, আৰু ছুনুৰ সৈতে হোৱা প্ৰথম Conversation ৰ Log এখন USB-ত সংৰক্ষণ কৰে। তেওঁ নবীন শইকীয়াক সৰলভাৱে জনায়—“আপুনি বিশ্বাস নকৰিলেও, মই হাতীৰ কণ্ঠ বুজো, আৰু সেইবোৰ এই গোপন বেয়া কাৰ্যৰ বিষয়ে আগততে কৈছিল। মই সেইসকলৰ কণ্ঠ।” নবীন তেওঁলৈ চাই থাকে, আৰু পাছত নীৰৱস্বৰে কয়—“বুজিছো, ঋষভ। হয়তো জীৱনত প্ৰথমবাৰ ক’ৰবাৰ মাত জন্তুৰ মুখেৰে শুনিছো।” তেতিয়া তেওঁলোকে সিদ্ধান্ত লয়—বহিৰজগতলৈ যোৱাৰ আগতে জংঘলৰ ভিতৰৰ ভাষা আৰু কথাবোৰ সঁচা প্ৰমাণ কৰি তুলিব লাগিব।
—-
সন্ধিয়া নৰিকল গছবোৰৰ মাজেৰে সুৰ্য্যৰ পোহৰ যেতিয়া সাৰে পৰিছিল, ঋষভ সেইটো দিনটোলৈ অপেক্ষা কৰি আছিল যেতিয়া অৰুণা আৰু ছুনুৰ দৰে হাতীসকল স্বতঃস্ফূর্তভাৱে একেলগ হয়। হঠাৎ, পূব দিশৰ বনপথেৰে অৰুণা, ছুনু, আৰু আন কিছুমান হাতী ধীৰে-ধীৰে ওলাই আহিল। সেই সময়টো আছিল যেন এক প্ৰাকৃতিক প্ৰার্থনাৰ মুহূর্ত—গছৰ পাতৰ ফালে হালধীয়া ৰশ্মি পৰি গৈছে, বতাহত জংঘলৰ গন্ধ, আৰু তাৰ মাজত ঋষভ দাঁতিওঁতেই অনুভৱ কৰে—এয়া কেৱল প্ৰাণীৰ সভা নহয়, এটি ইতিহাস গঢ়াৰ সময়। অৰুণা তেওঁৰ সন্মুখত আহি চকু মেলি চাই থাকে। তেওঁৰ মুখৰ দৰে হালধীয়া ত্বকখন কঁপি উঠে, আৰু তেখেতে পুনৰ স্পষ্টকৈ কয়—“সুৰক্ষা চাইছো।” আৰু তাৰ লগে লগে ছুনুৱে এক পোনপটীয়া শব্দে কয়—“ভয় নাই, মানুহ কথা বুজিছে।”
ঋষভ আচলতে আচৰিত হয় এই শুনি। তেওঁ অনুভৱ কৰে—এইবোৰ কেৱল মনৰ কল্পনা নহয়, এয়া যেন এক অন্তৰ্বাস্তৱিক যোগাযোগ, যেন তেওঁৰ মগজুৱে এণ্টেনাৰ দৰে এই শব্দবোৰৰ অৰ্থ ধৰি আনে। সেয়া মাথোন শব্দ নহয়—এইবোৰ সংকেত, ইঙ্গিত, আৰু কেতিয়াবা অনুভৱৰ ৰূপ। এই সভাত, অৰুণা তেওঁৰ সন্মুখত ক’লে—“আগতে এজন আছিল, আমাৰ ভাষা বুজিছিল। গোপাল। বহু বছৰ আগৰ কথা। তেওঁ জন্তুৰ প্ৰতি নৃশংসতা বন্ধ কৰিছিল। তুমি তেওঁৰ দৰে।” এই কথা শুনি ঋষভৰ বুকু গৰম হৈ পৰে। গোপাল! হয়তো কোনোবা বনকৰ্মী, নাৱো কোনো সাধু লোক, যিজন হাতেৰে নহয়, হৃদয়েৰে সংৰক্ষণ কৰিছিল।
হাতীসকলে নিজৰ ভয়, আশংকা, আৰু পৰিস্থিতিৰ কথা কৈ গৈ থাকিল। অৰুণাৰ ভাষাৰে, “আমাৰ পথ কাটি দিছে। জহাল হ’ল বন। পানীৰ সোঁত বদলিছে। কিছুমান মানুহ আমাৰ দাঁত চুৰ কৰে।” এই কথাবোৰে যেন মানবসভ্যতাৰ বিকাশৰ যন্ত্ৰ কঁপি উঠে। এই হাতীসকল কোনো সাধাৰণ প্ৰাণী নহয়—ইহঁতৰ স্মৃতি আছে, সংঘটিত কাহিনী আছে, আৰু নিজস্ব ইতিহাসো। ছুনু তাৰ পাছত ক’লে—“সৰু সময়তে মা মৰিছিল। এজন মানুহ কালি বন্দুক লৈ আহিছিল। আমি লুকাইছিলো। তুমি আহা। তুমি ৰক্ষা কৰা।” এই কথাবোৰ শুনি ঋষভ নিৰ্বাক। এজন যুৱক বিজ্ঞানী, যি চাগে প্ৰকৃতিত জীৱন বিচাৰি আহিছিল, এতিয়া নিজেই প্রকৃতিৰ আত্মাৰ সৈতে সংযুক্ত।
সন্ধ্যা আহি পৰে। গগনৰ পোহৰৰ মাজত, হাতীসকল তেওঁৰ ফালে চাই থাকে—কোনোৱে শুণ্ডে মাটি খুঁচি আছে, কোনোৱে পাতৰ ঢেপত পানী খাইছে, আৰু কোনোৱে যেন নীৰবে প্ৰাৰ্থনা কৰিছে। আৰু সেই মুহূর্ততেই অৰুণা ক’লে—“তুমি আমাৰ ভাষা শিকিলে। এতিয়া তোমাৰ ভাষাত ক’বা। আমি শুনিম।” ঋষভ চকু বন্ধ কৰি কয়—“মানুহে ধ্বংস কৰি আছে, কিন্তু মই এতিয়া কথা ক’ম। আপোনালোকৰ কণ্ঠ মই বাহিৰলৈ লৈ যাম। এই কথাবোৰ মোক ক’বা, মই ৰক্ষা কৰিম।” আৰু সেই সন্ধ্যাৰ পটভূমিত, গছৰ পাতৰ তলে এক জীয়াই থকা সভা গঢ়ি উঠে—য’ত মানুহ আৰু হাতী সমানে চকু চকু মেলি একে লক্ষ্যতে নিৰৱ চুক্তিত উপনীত হয়।
—-
কাজিৰঙাৰ গা-ধোৱা গ্ৰীষ্মৰ বতাহত, গছৰ পাতবোৰ হালধীয়া বতাহত দুলিছিল; তাৰ মাজতেই ধীৰে ধীৰে আগবাঢ়ি আছিল উদয়। তেওঁৰ চকুত এখন নতুন বোধৰ দীপ্তি আছিল — হাতীৰ ভাষা শুনাৰ ক্ষমতা এতিয়া কেৱল আশ্চৰ্য্যৰ বস্তু নহয়, ই আছিল এজন দায়িত্বশীল সংৰক্ষণকাৰীৰ অস্ত্ৰ। এনেবোৰ সময়তে তেওঁ গোপনে মিলিত হৈছিল তাৰাৰ সৈতে, যিয়ে জংঘলৰ খবৰবোৰ লুকুৱাই ৰখা ষড়যন্ত্ৰটোৰ বিষয়ে ক’বলৈ আহিছিল। তাৰাই উদয়ক ক’লে — “তেওঁলোকে হাতীৰ মগজুত এক প্ৰকাৰৰ চিপ বসাই তেওঁলোকৰ প্ৰাকৃতিক আচৰণ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছে। এইটো কেৱল হাতীৰ বিপদ নহয়, ই প্ৰকৃতিৰ বিপক্ষত যুদ্ধ।” উদয়ৰ বুকুৰ ভিতৰত এটা ধাক্কা খাই উঠিল — বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তিৰ এই দৰে অপব্যৱহাৰ তেওঁ কল্পনাও কৰিছিল নাছিল। সেই মুহূর্ততে তেওঁ সিদ্ধান্ত ললে — যিয়েই নহওক, এই ষড়যন্ত্ৰৰ অন্ত পেলাবই লাগিব।
সন্ধিয়াৰ দিশে তেওঁ আৰু তাৰা গ’ল বৰগাভৰু ফিল্ড ষ্টেচনলৈ, য’ত হাতীৰ ওপৰত ব্যৱহৃত চিপটোৰ উপৰিও এখন গোপন কোঠাত ডাটাৰ বিশাল চেম্বাৰ আছিল। তাৰাৰ লগত থকা চাবিৰে তেওঁলোকে লুকুৱাই ৰখা সকলো ৰেকৰ্ড, ভিডিঅ’, আৰু প্ৰযুক্তি সংক্রান্ত নথিপত্ৰ উন্মোচন কৰিলে। ইণ্ডিক’ নামেৰে এটা বেছাৰকাৰী সংস্থা — যাৰ নামত হাতী সংৰক্ষণৰ নাম আছিল — মূলতঃ হাতীৰ জৈৱবৈচিত্র্যৰ মধ্যৰে লাভৰ সৰবৰাহত ব্যস্ত আছিল। ইণ্ডিক’ৰ এজন উচ্চ পদস্থ বিষয়া, যাৰ নাম আছিল অঙ্কিত বৰ্মন, এই ষড়যন্ত্ৰৰ মগজু আছিল। এই সময়তে উদয় হাতী ‘অৰুণ’-ৰ মাত শুনিল — “সাৱধান হ’বা। তোমাক অনুসৰণ কৰা হৈছে।” উদয় স্থিৰ হলে — তেওঁলোকে এতিয়া কেবাজনাৰ লক্ষ্যভুক্ত। তেওঁ আৰু তাৰাই গোপনে সকলো ডাটাৰ কপি লৈ, তাৰ বেকআপ এটা দিল্লীৰ এগৰাকী প্ৰকৃতিপ্ৰেমী অনুসন্ধানকাৰীৰ ওচৰলৈ পঠিয়াবলৈ সিদ্ধান্ত ল’লে।
পৰদিনা পুৱা, তেওঁলোক গৈছিল জংঘলৰ আটাইতকৈ গভীৰ অংশ — গোজাপথাৰ অঞ্চললৈ, য’ত ইণ্ডিক’ৰ এক গোপন কেন্দ্ৰ আছিল। হাতীৰ মাত, গছৰ পাতৰ সৰি সৰি শব্দ, আৰু আকাশত ওমলোৱা গাৰুড় পাখিৰ শব্দেৰে উদয় নিজকে যেন এক সংগ্ৰামৰ আগে আগে অনুভৱ কৰিছিল। অৰুণ, চিনি, আৰু তিনিটা আন হাতীয়ে তেওঁলোকক সহায় কৰিছিল — এনেকুৱা দৃশ্য যেন উদয় জীৱনত কেতিয়াও কল্পনা কৰিছিল নাছিল। হাতী আৰু মানুহৰ একেলগে এক লক্ষ্যলৈ আগবাঢ়ি যোৱা — যেন দুয়ো জন্তু আৰু মানুহে একে বুজাবুজি পালে। তেতিয়াই হঠাৎ গুলীৰ শব্দ — ইণ্ডিক’ৰ ৰখীয়াবিলাকে তেওঁলোকক দেখা পাইছিল। অৰুণে তেওঁৰ ডাঙৰ দেহ আগত ৰাখি উদয় আৰু তাৰাক আড়াল কৰিছিল। সেই মুহূর্ততে তাৰাই স্পষ্টকৈ ক’লে — “উদয়, ই যুদ্ধ এখন, কিন্তু সত্যৰ। তুমি হে বিজয় আনিব পাৰা।”
ৰাতিপুৱা, সংবাদমাধ্যমত একে এটি শিৰোনাম: “হাতীৰ ভাষা শুনা এজন যুৱাই উন্মোচন কৰিলে কাৰ্পৰেট ষড়যন্ত্ৰ!” উদয় আৰু তাৰাই নিজৰ বিপদ অগ্ৰাহ্য কৰি দেশৰ আগত এক গম্ভীৰ সত্য উন্মোচন কৰিছিল। দিল্লীৰ সংস্থাটো ইণ্ডিক’ৰ ওপৰত তদন্ত আৰম্ভ কৰিছিল, আৰু কাজিৰঙাৰ ভিতৰত অংকিত বৰ্মনক গ্ৰেপ্তাৰ কৰা হ’ল। অৰুণ আৰু অন্য হাতীবোৰ এতিয়া স্বাধীন, আৰু উদয়ৰ সহায়ত এজন প্ৰকৃতিপ্ৰেমী সংৰক্ষণকৰ্তাৰ সুৰক্ষাত। উদয় এতিয়া জানে — প্ৰকৃতিৰ শব্দ শুনা কেৱল এজন বিশেষ মানৱৰ ক্ষমতা নহয়, ই প্ৰতিটো মানৱৰ ভিতৰত থকা দায়িত্ববোধৰ বোধ। জংঘলত সৰি পৰা পাতৰ শব্দৰ মাজেৰে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বাতৰি শুনা যায় — “সত্য কেতিয়াও গোপন হৈ নাথাকে।”
—-
জংঘলখনৰ বুকুত জ্বলন্ত গৰমে যেন গমগমাই আছিল। ৰিমঝিম বৰষুণৰ নিচিনা শব্দত শিৱৰ কাণেৰে আহিছিল হাতীৰ কথোপকথন—কিন্তু এইবাৰ এই শব্দবোৰ আগৰ দৰে সজীৱ নহ’ল, বৰং শঙ্কাময়। বিট্টু, ডাঙ্গৰ হাতীজোপাট, শিৱক সাবটি ধৰি ক’লে, “এইবাৰ সময় আহিছে। সেই লোকে আমাৰ মাজত গুপ্তচৰ পঠিয়াইছে। নলিনীক অপহৰণ কৰাৰ পিছত, সেয়া এতিয়া গঁথি আছে ট্ৰেকাৰৰ লগত।” শিৱৰ চকু বিস্ফারিত হ’ল, মুখখন শুকাই গ’ল। যাৰ হাতত সঁচা তথ্য যাব লাগে, তেওঁ যদি ধোঁকা দিয়ে, তেনেহ’লে এনেকুৱা শক্তিও বিপদজনক। তেওঁৰ ভিতৰত দুটা শক্তি যুদ্ধ কৰি আছিল—মানুহৰ সাধাৰণ দায়িত্ব আৰু এটা অতিমানৱীয় উপহাৰৰ দায়িত্ব।
শিৱয়ে ৰাতিপুৱা লগ পালেগৈ বনবিভাগৰ বিষয়া জনৰ সৈতে। শিৱে তেওঁক মন মেলি ক’লে, “নলিনীক সন্ধান দিব লাগিব। মই অনুমান কৰোঁ, ৰেঞ্জাৰ বিক্ৰমজী নিজেই সন্দেহজনক।” বিষয়া জনে চকুত বিস্ময়, ভয় আৰু সন্দেহৰ মিশ্ৰ অনুভৱ ল’লে। “তুমি কি কৈছা, শিৱ? বিক্রমজী ত’ বহুদিনৰ সৎ বিষয়া!” শিৱয়ে চিঞৰি উঠিল, “কিন্তু হাতীৰ ভাষাই কৈছে! নলিনী অপহৃত—তেওঁ ঠিক আছে, কিন্তু এখন ড্ৰাগ আৰু বনজ সম্পদৰ চোৰাচালানৰ ৰাইজে তেওঁক বন্দী কৰি ৰাখিছে, কাৰণ তেওঁ জানিছিল কিছু বেছি কথা।” বিষয়া জন থৰু থৰুকৈ উঠিল। শিৱক ভৱিষ্যত বিশ্বাস নকৰিলেও, হাতীৰ ভাষা শুনাৰ এই শক্তিক অৱজ্ঞা কৰিব নোৱাৰিলে।
দিনৰ শেষৰ ফালে, শিৱ আৰু বিট্টুৰে সৈতে হাতীৰ দল এফালে গ’ল, য’ত দূৰণিত অশ্ৰুত শব্দত কথা পাতিছিল এটা ভিন্ন জাতিৰ হাতী। “এই অঞ্চলৰ বাহিৰৰ দল। সিহঁতে আহিছে খবৰ লৈ, হ’ব পাৰে সমৰ কৰিবলৈ,” বিট্টুৱে ক’লে। অগণন পগলা মনোৰোগী যুৱকৰ দৰে নিজকে ভাবিলেও, শিৱ জানিছিল—সেয়া সত্য। নলিনীৰ অপহৰণ কেৱল এটা জটিল ষড়যন্ত্ৰৰ অংশ। বনাঞ্চলটো এখন ‘সবুজ গোল্ডমাইন’, যাক নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ কিছু বৃহৎ শক্তি প্ৰয়াস কৰি আছে। শিৱৰ দেহত যেন বিদ্যুতৰ কঁপনি বুলিবলৈ ধৰিলে—কাৰণ এতিয়া কথা কেৱল নলিনী, বিট্টু বা হাতীৰেই সীমাবদ্ধ নহয়, এই যুদ্ধ এখন প্ৰকৃতিৰ শেষ দাঙি ধৰাৰ লৰা।
তেওঁহে এতিয়া বুজি উঠিলে—এই ক্ষমতা তেওঁৰ বাবে নহয়, সঁচা জনসাধাৰণৰ পক্ষত ব্যৱহাৰ কৰাৰ বাবে। দলটোৱে বাট পাৰ হ’ল, আৰু শিৱৰ কাণেৰে আহিল এটা নতুন সুৰ—অদ্ভুত, স্পষ্ট আৰু ডাঙৰ হাতীজনীৰ মাত: “তুমি যদি মোক শুনা পাওঁ, তেন্তে মনত ৰাখা, তোমাৰ শব্দবোৰো সৃষ্টিৰ অংশ। তুমি হাতীৰ ভাষা বুজিবা, কিন্তু তুমি তোমাৰ মানুহ জাতিৰ ভাষাও উলিয়াব পাৰিবা। নলিনী তোমালোকৰ আকুলতা জানে। সেয়া হ’ল শান্তিৰ বীজ।” শিৱ চকু বন্ধ কৰি হাঁহিল। তেওঁৰ হৃদয়ত স্পষ্ট হোৱা শব্দবোৰে যেন বতাহত বৈ গ’ল, আৰু বতাহে বতাহে ছড়ি পৰিল—জংঘলৰ গোপন বাতৰি।
(সমাপ্ত)
