চিৰাগ বন আৰু নঙঘৰ

প্ৰণৱ বগাই

বটাদ্ৰৱাৰ উত্তৰ দিশে যোৱা এবিধ কেঁচা পথ, জপিয়াই গছৰ শিপা বুটলিওৱা, মৰাং চেকীৰ দৰে ডাঙৰ ঢাপৰ ওপৰেৰে পাৰ হৈ যেতিয়া আগবাঢ়ে, তেতিয়াহে দেখা পায় চিৰাগ বন। গাঁওখনৰ মানুহে কয়—“ই বন নহয়, আমাৰ বংশ। ই গছ নহয়, আমাৰ আত্মা।” চিৰাগ বন মাথোঁ বগাৰ গছ, বঁহুৰ জংঘল বা বনশস্যৰ সংহাৰ নহয়, ই মাথোঁ পুৱাৰ শীতল বতাহত লুকাই থকা মাকৰ মাত, দুপৰীয়া ছাঁত তিয়াই থকা দেউতাৰ পুৰণি কাহিনী, আৰু সন্ধিয়াত কুৰুঙা-ভোঁটোকাই চলোৱা সুৰবাহী বাতৰি। জুমন এই বনৰ ছাঁত জন্ম হৈছিল, মাটিৰ হালৰ সৈতে তেখেতৰ পিতৃয়ে যেতিয়া বনফল সংগ্ৰহ কৰিছিল, তেতিয়াৰ পৰাই এই কিশোৰজনে বনক মাতৃ বুলি বুজিছিল। পুৱা বালিচৰিতে দৌৰি বেঢ়া, গছৰ ছাল ছিঙি খেলত লগ পৰা, আৰু বঁহুকাঠিৰে বাঁহী বজোৱা—এইবোৰৰ মাজত গঢ়ি উঠিছিল তেওঁৰ নিৰ্মল শৈশৱ। কিন্তু সেই আনন্দৰ আঁৰে আঁৰে সমাজত এটা অদৃশ্য ভয় আছিল—“নঙঘৰ” নামৰ এগৰাকী সামাজিক তিৰস্কাৰৰ অস্তিত্ব। জুমনে এই শব্দটো আগতে শুনিছিল, কিন্তু তাৰ অৰ্থ বুজি পোৱা নাছিল; কেৱল জানিছিল, কোনোবা গাঁৱলীয়েই যদি সমাজৰ নিয়ম ভাঙে, যদি কিছুমান সত্যৰ কথা কয়, তেনেহ’লে তেওঁলোকক “নঙঘৰ” বুলি সমাজৰ পৰা আলগা কৰা হয়। আৰু সেই নঙঘৰবোৰ, সাধাৰণতে জংঘলৰ কোণত, পুৰণি কুঁহিপাতৰ সৈতে মৰিষা হৈ থাকে।

এদিন পুৱা, পিতৃৰ সৈতে গছৰ কাষত বান্ধি থোৱা মাছ-জাল চাবলৈ গৈ আছিল জুমন। বনজোলাৰ পাৰ ফালি জাবৰ পুলি পাৰ হোৱাৰ সময়ত তেওঁৰ চকু পৰে—এটা শালগছ কাটি পেলোৱা হৈছে, তাত সেউজীয়া চিহ্ন আঁকা, আৰু একে লগে কিছুমান বিদেশী মুখৰ লোকে মাটিত খুন্দা খুন্দি কৰি কিবা এটা পৰীক্ষা কৰি আছে। পিতৃয়ে চকু চকুতেই বুজাই দিলে—কোনো মাত নহয়। বেলিকা ঘূৰি অহাৰ সময়ত জুমনে সুধিলে—“তেওলোকে কি কৰিছিল পিতাই?” উত্তৰ অহা নাছিল, কিন্তু তেখেতৰ নিস্তব্ধ চকুত এক ৰাগ-ভৰসা-বিষাদৰ মিশ্ৰ সঁজুলি আছিল। সন্ধিয়াৰ ভাতৰ আগতে গাঁওখনত গুজব ফুটি উঠিল—“চিৰাগ বনখনৰ তলত ধাতু পোৱা গৈছে, এখন কোম্পানীয়ে খননৰ আগ্ৰহ প্ৰকাশ কৰিছে।” গাঁওখনৰ মধ্যভাগত সভা বহে, কোনোবাই কয়—“চাকৰি আহিব, পথ হব, বিদ্যালয় হব।” আন কোনোবাই কয়—“ই পথত আমাৰ গছবোৰ যাব, হাঁহবোৰ যাব, জীয়াই থকা সমাজটো যাব।” জুমন এফালে বহি সকলো শুনে, কিন্তু তেওঁৰ মনত মাথোঁ চলি থাকে সেই কাটিছাঁটিক কণ্ঠসত্তা—“এই বন যদি নোহোৱা হয়, আমি ক’ত থাকিম?” তেতিয়াৰে পৰা জুমনে নিজৰ মৰমৰ বনটোৰ বাবে চিন্তা কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে।

পৰৱৰ্তী কালি বিদ্যালয়লৈ যোৱাৰ সময়ত জুমনে চকু মেলি চায়—বিছাৰ পথৰ কাষৰ গছবোৰত সেউজীয়া ৰঙৰ চিহ্ন আঁকা হৈছে। শিক্ষিকা নন্দিতা দেৱী পাঠ দিবলৈ আহি মাত দিলেও, জুমনে কিবা এটা লিখি পাতত দিছিল—“চিৰাগ বনক কাটি পেলাব নালাগে, নঙঘৰ হ’লে হ’ম, কিন্তু বন বচাম।” এই লিখনিত শ্ৰেণীৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰী চমকি উঠে। শিক্ষকেও আচৰিত। আৰু এনেই আগবাঢ়ে এটা কিশোৰচিত্ৰ—শব্দৰে, কলমে, আৰু ছবি আঁকিৰে—চিৰাগ বন বচাবলৈ। জুমনে প্ৰথমবাৰৰ বাবে “নঙঘৰ” শব্দটো ভয় নকৰে; সেয়া তেখেতৰ বাবে গৌৰৱৰ প্ৰতীক হৈ উঠে। যিখন সমাজ বন সংৰক্ষণক বিদ্ৰোহ ভাবে, সেই সমাজক নতুন চকু দেখুৱাব লাগে বুলি জুমনে উপলব্ধি কৰে। বনটো কেৱল জুমনৰ নহয়—ই গাঁওখনৰ আত্মাৰ নিঃশ্বাস। এই অধ্যায়ত চিৰাগ বন এখন কথকত ৰূপ লৈ উঠে, আৰু এগৰাকী সাধাৰণ কিশোৰৰ অন্তৰত জ্বলি উঠে এক অসাধাৰণ সাহস।

–

চিৰাগ বনৰ জঙলীয়া পথেদি গাঁওলৈ ওলাই আহি এদিন জুমনে লক্ষ্য কৰিলে—বনদ্বাৰটোৰ কাষত থকা পাঁজিপোক পুংথিপাৰ ঘৰখনত আচলৰে ধুৱাই মেলিছে, আগৰ তুলনাত চকচকীয়া দেখাত। যদিও বহুতেই জানে, সেই ঘৰৰ পৰিয়ালজন “নঙঘৰ” বুলি সমাজৰ পৰা বহু বছৰ আগতে বিচ্ছিন্ন হৈছিল। জুমনে পিতৃক সুধিলে—“নঙঘৰটো মানে ঠিক কি? কিয় মানুহে তাক ভয় কৰে?” পিতৃয়ে কালি সন্ধিয়া ৰঙা বতৰখনলৈ চাই মৃদু কণ্ঠে ক’লে—“নঙঘৰ হ’ব মানে সমাজে তোক বেয়া বুলি গণে, কিন্তু তুমি হয়তো ঠিকেই কৰা আছিলা।” জুমন স্থবিৰ হ’ল। তেখেতৰ চোকা চকুতে অদ্ভুত প্ৰশ্নবোৰ চকু খুলি উঠিল। এপিনে বন, যি তেওঁৰ অস্তিত্বৰ আধাৰ, আনপিনে সমাজ, যিয়ে ‘নঙঘৰ’ নামত ত্যাগ দিয়ে বিদ্ৰোহীক। ইফালে উন্নয়নৰ নামত অহা কোম্পানীৰ যন্ত্ৰপাতি বনবিলাকত ভেঁটিক পেলাবলৈ সাজু, আনফালে পিতৃৰ বুকুৰ হাঁহিত চিৰাগ বন। এই দ্বন্দ্বত জুমনে বুজি পাই—সত্য আৰু সমাজ সদায় একে নোহোৱাকৈ দেখা যায়।

সেই সপ্তাহৰ শেষত এখন সভা হয় গাঁওপথাৰৰ মাজত। কোম্পানীৰ প্ৰতিনিধি, ৰাজহ বিভাগৰ বিষয়া, আৰু সমাজৰ বহুজন সেই সভাত উপস্থিত থাকে। টেবুলত লেপটপ, ৰঙা ফাইল আৰু একোখনৰ ছবি—উত্তৰ-পূৰ্বাঞ্চলৰ খনিজ মানচিত্ৰ। লম্বা জুলফি থকা এজন কোম্পানীৰ বিষয়ে ঘোষণা কৰে—“এই প্ৰকল্পত নতুন বিদ্যালয়, ডাঙৰ পথ আৰু পানী পৰিষ্কাৰ ব্যৱস্থা হব। এইবোৰ আপোনালোকৰ বাবে উন্নয়ন।” গাঁওবাসীৰ এখন দলে চেলুলাৰৰ কেমেৰা তুলি ফটো তোলে, আন এখন দলে ভাবুক চকুতে বনফালে চায়। জুমন ততক্ষণাত তেখেতে আঁকা এখন চিত্ৰ—গছবোৰৰ মাজত ৰজঘৰ, হৰিণী, মূৰ বাওঁফালে চাৰিখুৰীয়া গৰু—তুলিছিল, আৰু ক’লে—“এই ছবিখনত আমাৰ সকলো উন্নয়ন আছে।” সভা চুপ। কোম্পানীৰ মানুহটি মিচিকীয়া হাঁহি হাঁহি কয়—“চোৱাচোন, এই শিশুৰ অনুভৱ!” কিন্তু গাঁৱৰ জীণ-ধৰ্মীয়া বুঢ়া বেপাৰা উঠি চিঞৰিলে—“এই শিশুটোৰ ভিতৰত আমাৰ গাঁওৰ আত্মা আছে। আপুনি কিবা ক’লে যে উন্নয়ন, সেইটো বন বিনাশ। আমাৰ জীৱন, আমাৰ গছবোৰক ধ্বংস কৰি যদি উন্নয়ন হয়, তেন্তে আমাক নঙঘৰেই বচাই থওক।” সেইখন আছিল প্ৰথম প্ৰতিবাদ—অপৰিণত যেন লাগিলেও, তাতেই আছিল নতুন জ্যোতিৰ প্ৰথম দীপ্তি।

সন্ধিয়াৰ পিছত বনদ্বাৰ চৌপাশে চুৰ্ণ হৈ থকা পাতবোৰে যেন সেই বক্তৃতাৰ হেঁপাহে জপিয়াই উৰি ফুৰিছিল। জুমনে ৰাতিপুৱা বিদ্যালয়লৈ যোৱাৰ সময়ত দেখিলে—তেওঁৰ আঁকা চিত্ৰখন শ্ৰেণীকক্ষে টাঙি দিয়া হৈছে। শিক্ষিকা নন্দিতা দেৱী চকুত এক তীব্ৰ গম্ভীৰতা লৈ কয়—“জুমন, তই যেন এক বহুত ডাঙৰ কথা কৈ ফেলিছ।” বিদ্যালয়ৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰী, যিবিলাক আগতে বনক মাথোঁ ‘ক্লাছ ট্ৰিপ’ বুলি জানিছিল, এতিয়া সেই বনত পৰীক্ষা কৰিবলৈ যাওঁ বুলি সন্মতি দিয়ে। সেইদিনা জুমনে প্ৰথমবাৰৰ বাবে পায়—নঙঘৰ হ’ব মানেই যে একঘৰীয়া হ’ব লাগে, সেই কথা সঠিক নহয়। তেওঁ উপলব্ধি কৰে—যদি সত্য ক’বলৈ, বনৰ দুচকুৰ কাষে কাষে থিয় দিবলৈ, আৰু সমাজৰ চকুত অচেনা হৈ পৰিবলৈ ‘নঙঘৰ’ হ’ব লাগে, তেন্তে সেই পথহে বাচনীয়। সমাজে যে যাক নঙঘৰ ভাবে, সেয়াই হয়তো তেওঁৰ বাবে ঘৰৰ দৰে হ’ব পাৰে। আৰু এই উপলব্ধিৰে আগবাঢ়ে জুমনৰ নতুন যাত্ৰা—চিৰাগ বন বচাবলৈ, কিন্তু তাতো গা-জপিয়াই নহয়; আত্মমৰ্যাদা, সহানুভূতি, আৰু সাহসৰ সৈতে।

–

মাঘ মাহৰ এক পুৱা, কুঁৱলী-ঢকা বনদ্বাৰত বহি জুমনে বনজ পাখি দুবছৰীয়া গৰুটোক ঘূৰি ঘূৰি বিচাৰি থকা দেখা পাইছিল। গছৰ পাতৰ মাজেদি জোনাকৰ নিচিনা পোহৰ ভাহি আহি তেওঁৰ চকুত পৰিছিল। কিন্তু সেই পোহৰটো বৰ গম্ভীৰ, বৰ উশৃংখল যেন। কাষত দুজন বিদেশী মূৰৰ মানুহ জিপৰ পৰা ওলাই দেহা চোল, কাগজ, আৰু যন্ত্ৰপাতি লৈ গছবোৰত কিবা চিহ্ন আঁকি থাকিল। তেওঁলোকৰ সৈতে আছিল কেইজনমান চকু কপাল তোলা স্থানীয় ল’ৰা — যি চাকৰিৰ আশাত কোম্পানীৰ ‘ফিল্ড গাইড’ ৰূপে কাম কৰিছিল। বনখনৰ বুকুত এনে এটি দৃশ্য জুমনে কেতিয়াও দেখা নাছিল — যেন কিছুমান বিদেশী হাত ভগৱানৰ বুকুত খোজ পেলাই গধুৰ যন্ত্ৰ সাঙুৰিছে। বটগছৰ কাষৰ এটা বৃহৎ পাটখেতিত এখন দামী তামোলীয়া তাঁবু খনা হৈছিল, য’ত কোম্পানীৰ বিষয়া ও কোম্পানীৰ লগত থকা এগৰাকী যান্ত্ৰিক বিশেষজ্ঞ বহি তথ্য লিখি থাকিল। গাঁওবাসীৰ ভিতৰত কিছুমানে চিনি পোৱা জনক জনালে, “কোম্পানী আহিছে উন্নয়ন দিবলৈ, কলেজ হব, পথ হব, চাকৰি হব।” আৰু আন কিছুমানে চকু-কান ঢাকি বনখনৰ বুকুত গুপ্ত বিষ হৰিয়াই আহা এই আগ্ৰাসীক শব্দক দৃষ্টি নকৰিলে।

বিকেলত পিতৃৰ সৈতে জুমনে বনফালে খোজ কাঢ়ি গৈছিল, য’ত ইতিমধ্যে দুটা ডাম্পাৰ, এটা খনিজ পৰীক্ষা ল’ব পৰা মেশিন, আৰু কেইজনমান হেলমেটপিন্ধা লোকে জায়গাজনিত ছফা লৈ কাগজত ৰং দিয়াৰ কাম আৰম্ভ কৰিছিল। এফালে সমাজক চুই চোৱা কোম্পানী, আনফালে সেই সমাজত নিজেই বিদেশী হৈ পৰি থকা বনৰ কণ্ঠ। সেয়া হ’ল দ্বন্দ্বৰ সূচনা। গাঁওখনৰ একাংশ লোকে কোম্পানীৰ খোজক উত্তৰ হিছাপে বন্দৰ ঘৰৰ পৰা ওলোৱা পুৰণি ফাইল, দলিল আৰু হস্তাক্ষৰ কৰি বনখনৰ মালিকানা দাঙি ধৰিছিল, আৰু একাংশ লোকে জুমন আৰু তেখেতৰ দৰে আগুৱাই আহি ক’লে — “এই বন আমাৰ গাত, আমাৰ হাঁহিত, তাক কিজানি মাটিৰ দলিলত নাথাকিলেও আমাৰ আত্মাৰ দলিলত আছে।” এই বিতণ্ডাৰ মাজতে জুমন বিদ্যালয়ত এক ‘বন চিত্ৰ’ প্ৰতিযোগিতাৰ আয়োজন কৰে — য’ত ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে চিৰাগ বনক কিদৰে দেখে, তাৰ ছবি আঁকে। কেইদিনমানতে বিদ্যালয়ৰ আঙিনাখন বন হৈছিল যেন — বাঁহীৰ ছাঁ, হাঁহৰ গোঙনি, আৰু গছবোৰৰ তলত বৈ থকা নদী, যিটো কোনেও কেতিয়াও নাৰেখে, সেইবোৰ ছবিত উঠে আহিল। প্ৰতিযোগিতা শেষত শিক্ষক-শিক্ষিকাসকলে জুমনৰ চিত্ৰক আগশাৰীৰ বুলি বুজিলে — য’ত এগৰাকী কিশোৰ গছৰ জপৰিত বহি চাৰিওফালে যন্ত্ৰপাতি, বনবিহীনতা, আৰু শূন্যতাৰ মাজত দুঃখত হাঁহিছে।

এদিন বিদ্যালয়ৰ পিছত জুমনে পিতৃক ক’লে—“মই ভাবিছো, কোম্পানীৰ সৈতে এটা খোলা আলোচনাৰ ব্যৱস্থা কৰা যায়নে? মই সুধিব খোজো — কিয় তেওলোকে আমাৰ বন ধ্বংস কৰিব খোজে।” পিতৃয়ে দৃষ্টি নিপতাই সুধিলে—“তো তুমি ভয় নপাও?” জুমনে ক’লে—“ভয় কৰিলেই নঙঘৰ হ’ব লাগে। কিন্তু যদি ভয় নকৰো, আৰু মুখ খোলোঁ — তেতিয়াহে মানুহে বুজিব।” পিতৃ হাঁহিলে—এই হাঁহিটো আছিল এক মুক্তিৰ হাঁহি, যেন বহু বছৰ আগতে সমাজে যাক ত্যাগ কৰিছিল, সেইজন আজি নিজৰ পুত্ৰৰ মুখেৰে পুনৰ সমাজত জীয়াই উঠিছে। পিছে জুমনেও জানে, সহজ নহ’ব — যি সমাজত “নঙঘৰ” শব্দটো এক অভিশাপ, সেই সমাজতে সত্য ক’বলৈ খোজ কাঢ়াটো নিজেই এক যুদ্ধ। চিৰাগ বন এতিয়া মাথোঁ গছ আৰু পাতৰ বন নহয় — ই এক চেতনা, এক দৃষ্টিভংগী, যিটো বুজিবলৈ সাহস লাগে। সেই সাহস জুমনৰ আছে। কিন্তু সেই সাহসত তেওঁ একা নহয় — তেওঁৰ সৈতে আছে বন, পিতৃৰ অভিজ্ঞতা, আৰু মানুহৰ ভিতৰত সজীৱ হৈ থকা প্ৰাচীন আত্মাৰ মাত।

–

মৰমৰ বৰষুণৰ পাছদিনা, চিৰাগ বনজ পথবোৰ লতাপাতা আৰু পাতল কাঁদাৰে ঢাকি পৰিছিল। সেইদিনা বিদ্যালয়খনত অলপ বেলি সোমাইছিল, কিন্তু জুমনৰ মনে যেন কেতিয়াও বেলি নোপোৱা মেঘৰ তলত আছিল। শিক্ষক-শিক্ষিকাই আগদিনা হঠাৎ শিক্ষা বিভাগৰ পৰ্যবেক্ষক আহিছিল বুলি মাত দিছিল — কিয়নো বিদ্যালয়খন খনন প্ৰকল্পৰ অংশস্বৰূপ নতুনকৈ উন্নয়ন হ’ব বুলি ঘোষিত হৈছিল। কোনোবাই ক’লে — “স্কুলখনৰ পাছে দালান উঠিব, কোম্পানী দিব।” আন কোনোবাই চকু মেলি ক’লে — “এই উন্নয়নৰ পাছে আমি কি শিকিম, যদি বনৰ দৰে শিকনি ঘৰ নাথাকে?” সেইদিনা জুমনে অলপ বেলিৰ পিছতেই বিদ্যালয়ৰ ওচৰৰ সেউজীয়া খেতিত বহি নিজৰ খাতা খুলিলে। তেওঁ লিখিলে — “জীৱনৰ মূল বোধ যদি বন হয়, তেন্তে যিকোনো কৃত্ৰিম আলোকে জীৱন শিকাব নোৱাৰে।” এই বাক্যখিনি বগা পাতত লিখি ৰৈ থাকিলেও, পিছে মাটিৰ বুকুত যেন গধুৰে বাজি থাকিল। বিকেলত তেওঁ ঘৰলৈ ঘূৰি গৈ দেখিলে — গাঁওখনৰ মাজত এবাৰ আকৌ সভা বহিছে। মাইক বাজিছে, পতাকা উৰিছে, আৰু কোম্পানীৰ গাড়ী এখনৰ বাহিৰত কেইজনমান পেঞ্চ-পিন্ধা বিষয়া মানুহ বহি আছে। তেওলোকে ক’লে — “আপোনালোকৰ উন্নয়ন, আপোনালোকৰ ভবিষ্যৎ, আপোনালোকৰ নতুন সমাজ।”

সেই সময়তে গাঁৱৰ এজন মোতা কণ্ঠৰ লোকে মাত দিলে — “মই মোৰ পুতেকক চাকৰি দিয়াৰ বাবে বন দিব, মোৰ বেটীক কলেজত পঠাবৰ বাবে নদী দিব।” আন এজন বুঢ়া, চকুলৈ আধা হাঁহি আৰু আধা ৰাগ লৈ ক’লে — “চাকৰি দিয়া বুলি গছ কাটি পেলালে, তেন্তে কালি শেহতীয়া জ্বলা কুঁৱলীও নাই হ’ব। কিজানি আপোনাৰ চাকৰি অহাৰ আগতেই আমি পানী খাব পৰা নহ’ম।” এই কথাবোৰৰ মাজত জুমন থিয় হ’ল। তেওঁৰ গলটো শুকান, কিন্তু চকুত আগৰ দিনৰ সেই হাঁহিটো নাছিল। তেওঁ চিঞৰি ক’লে — “এই বনখন মোৰ পিতৃৰ বুকু, মোৰ মাতৃৰ কাঁহী, মোৰ নিজা হাঁহিৰ পথ! উন্নয়ন বুলি যদি মোক বনচ্যুত কৰে, তেন্তে মোক বনতে থই দিয়া।” সভাখনত কিছুমান চকু চমকি উঠিল, কিছুমান চকু নমাই গ’ল। কোম্পানীৰ এগৰাকী বিষয়া মিচিকিয়াই ক’লে — “শিশুৰ আবেগ, সমাজৰ বাস্তবতা নুবুজে।” জুমনে ঘূৰি ক’লে — “মই শিশু নোহওঁ, মই এই গাঁওৰ জীয়াই থকা অন্তৰ। মোৰ ছবিত জেউতি আছে, মোৰ মাতত বন আছে।” সেই সময়ত মাইকখন চুপ হল, আৰু চিৰাগ বনলৈ ফুৰি অহা বতাহজাকে যেন পাতবোৰৰ মাজেৰে এই বাক্যবোৰ ফুৰাই লৈ গ’ল।

এই ঘটনাৰ পাছদিনা বিদ্যালয়খনত এক নতুন চিন্তা জন্ম ল’লে। নন্দিতা দেৱীয়ে ক’লে — “আমাৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে এতিয়া নিজেই পৰিবেশ শিক্ষা বুজি উঠিছে।” তেওঁলোকে বনক লৈ প্রজেক্ট কৰা আৰম্ভ কৰিলে — কেৱল বন সংৰক্ষণ নহয়, বনজ খাদ্য, জনজাতি পদ্ধতি, আৰু চিৰাগ বনৰ ইতিহাস। এইবোৰে ছাত্ৰ-শিক্ষকৰ মাজত এক আত্মিক যোগ সৃষ্টিৰে লগতে, বহি থাকা উচাটন ভাবনাক দৃঢ়তা দিছিল। গাঁৱত এখন পঁজৰামুখী পুস্তিকা প্ৰকাশ হয় — “চিৰাগ বন: সেউজীয়াৰ আত্মকথা” — য’ত জুমনে লিখিছিল, “নঙঘৰ হোৱা মানে মাথোঁ সমাজৰ ভয় নহয়, সেয়া সমাজক বচোৱাৰ শেষ চেষ্টা।” এই পুস্তিকা গাঁওখনৰ চ’কত বিক্ৰী আৰম্ভ হোৱাৰ লগে লগে কেৱল জুমন নহয়, বহু বালক-বালিকাৰ মাজত এক সজাগতা জগাই তোলে। আৰু এই সজাগতা যে কেৱল চিত্ৰ বা কবিতাৰ ভিতৰতে নাথাকিব, সেয়া স্পষ্ট হৈছিল চিৰাগ বনখনৰ শালগছবোৰক চাবলৈ অহা নতুন চৰকাৰী অভিযন্তাৰ দলটো সন্ধিয়া জপিয়াই গাঁওমুখী হোৱাৰ সময়ত — যেতিয়া গাঁৱৰ শিশুসকলে বনৰ কাষত তেখেতলোকৰ বাবে বাঁহীৰ তান বজাই আছিল। যেন কয় — “এই বন আমাৰ, চাবলৈ আহক, কাটি লবলৈ নহয়।”

–

অৱশেষে ৰাতিপুৱা ওলাই আহিল। কুৰুক চল অনুযায়ী নঙঘৰত কাঁহি ভাঙি পিন্ধা হৈছিল। পীতম বৰঙণি অগ্নি শিখাৰ কাঁইটবোৰে খঙাল মৰ্মৰ ধ্বনি কৰ্ত্তব্যৰ নিচিনা উথপথাই আছিল। নিপেন গাম, যিয়ে এতিয়া ৰাজহুৱা বুজাবুজিৰ পৰা বহু আঁতৰি থাকিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল, তেও তাক সহ্য কৰিব পৰা নাছিল। বনবোৰ যি জীৱনৰ অংশ আছিল, সি এতিয়া প্ৰশাসনিক আঁচনিত জৰ্জৰিত। আজি অগ্নি আখলৰ সন্মুখত দঁৰি থকা দেখুৱাব লগা হয়। তেওঁৰ মাতৃ চিৰন্ধনী গাম চকুপানীৰে তাক ওলমাই ধৰিলে, কিন্তু নিপেনৰ চকুত চকু নিদি ক’লে, “আজি আপোনাৰ পিতৃ হ’লে কি কৈছিল হেঁতেন? এই বন যদি হেৰাই যায়, আমাৰ নঙঘৰ আৰু কিয়? আমাৰ হ’লেই বা ক’ত?” এই কথা শুনি বাকৰবৰীয়া হৈ পৰিল সকলো। কাঠৰ বেঞ্চত বহি থকা এলাকা সভাপতি, যাক কোম্পানী পৃষ্ঠপোষকতা কৰিছে বুলি কথা বাহিৰ হৈছে, চকু সোঁমাজি লৈ থাকি থাকি বুজা গৈছিল সি ৰাতি কোনো বাটতে গৈছিল। সি মাথোঁ টোকা টোকা মাতৰ নিচিনা ক’লে, “সকলোৱে যেন জানে—চুক্তি স্বাক্ষৰ হৈছে। বন ত্যাগ কৰিব লাগিব।” নিপেনৰ বুকুখন ছাঁহ হৈ গ’ল। অগ্নি শৰীৰেৰে আচল দুখৰ তেজ পাতি গল।

দিনটো পাৰ হৈ গ’ল উন্মাদনাৰ মাজত। অঞ্চলখনত আৰক্ষী বজ্ৰ আঁচনিৰ দৰে আহি উপস্থিত হৈছিল। ডিজেলৰ গন্ধ আৰু বুটৰ শব্দে কান্দোনবোৰো ঢাকি পেলাইছিল। বোৰলুং পাহাৰমূৰাৰ ওচৰত কিছু ল’ৰা-ছোৱালী পাথৰলৈ পিন্ধি বহি আছিল। অগ্নিয়ে তেওঁলোকক চিঞৰি ক’লে, “এইবোৰ বন ফটা বন নহয়! এইবোৰ আমাৰ ঠাই, আমাৰ স্মৃতি, আমাৰ পিতৃ-মাতৃৰ হাড়-ৰক্ত!” কেৱল শব্দেই তেখেতক শোনাৰ অধিকাৰ দিছিল। এক দফা সংঘৰ্ষ, এক দফা বাঁহীৰ মাত, আৰু নিপেন গামৰ আত্মা যেন এইপিনে একাকাৰ হ’বলৈ ল’ল। চিৰাগ বন যেন খঙাল হোৱাৰ উপক্ৰমত। পাতবোৰৰ মাজত হু হু শব্দ। কুকুৰে ডাঙৰকৈ ভুকি উঠিছে, যেন কিবা অলৌকিক শক্তিয়ে ঘূৰি আহিছে।

আজি নিশা নিপেন একাকীভাৱে আগচোকা অৰণ্যৰ ভিতৰত সোমাল। ওখ বাঁশ আৰু সাঁথৰ গছৰ মাজেৰে গৈছিল সি, হাতত এখন লাঠি। গছবোৰ যেন নিঃশব্দে তেওঁৰ শ্বাস শুনি থাকিল। অগ্নিয়ে তেওঁৰ পিছত আহি, গধূলি আগতে মাত দিছিল, “বাবা, আপুনি নঙঘৰ এৰি দিব?” নিপেন অলপ সময় নীৰৱ থাকি ক’লে, “নঙঘৰ এৰো যদি, নিজক বাচাওঁ ক’ত?” অগ্নি চুপে চুপে পাহাৰলৈ চাই থাকিল, যেন আজি এই গধূলি কোনো শেষ গধূলি। তাৰ মাজতে এক ৰাতি—এটা ৰাতি যি হয়তো সকলোৰে মনত পৰি থাকিব। গছৰ পাতে চিৎকাৰ কৰি উঠিল, জোনাকতে দেখা পোৱা গৈছিল চিৰাগ বন জুইত জ্বলিছে। নিপেন ওচৰ চিপাত চিঞৰি উঠিল, “চিৰাগ বন জ্বলি নপৰে! ই আমাৰ অন্তৰ, ই আমাৰ জীৱন।” কিন্তু ওচৰৰ পাহাৰৰ কোলাত খননকাৰ্য চলাই থকা যন্ত্ৰবোৰ অলপো নচলে, আৰু ওলাই আহিছিল এটি ধোঁৱাৰ ছবি, যি আজীৱন জীয়াই থাকিব—চিৰাগ বন আৰু নঙঘৰৰ ভিতৰত।

–

সন্ধিয়া জোনাকত চিৰাগ বন এখন জিক্‌জিক্‌ শব্দত জীয়াই উঠিছিল। বনটোত বৰ্তমানেও কেতবোৰ ঠাইত টং টং কাঠৰ কোপ খোৱাৰ শব্দ শুনা গৈছিল। কে’বা কাষৰ পৰা কেৰাহী ভজাৰ গন্ধ আহিছিল; বন আৰু মানুহৰ সহাবস্থানৰ সুগন্ধ যেন। কিৰণ তেতিয়াও বস্তিৰ পৰা দূৰত এখন পচলিতে বহি আছিল — যিখন পচলি আগতে তেওঁৰ দেউতাকৰ পছন্দৰ ঠাই আছিল। কঁকাল ভাঙি যোৱা যিমান মানুহে এইখন ঠাই খুজি ওলাইছিল, তেওঁলোকৰ বাবে চিৰাগ বন আছিল জীৱনৰ শেষ সাৰথি। এতিয়া সেই বনখনৰ মাজেদি কোম্পানীৰ বেলচাৰ চলিছে, গছ কাটিছে, মাটি খনিছে — আৰু এই সকলোবোৰৰ মাজত কিৰণ বুজি পাইছে যে তেওঁ যি প্রতিবাদ আৰম্ভ কৰিছিল, তাক ৰক্ষা কৰাৰ সময় আহি পৰিছে। কুশলদা, যি তেতিয়াও দমৰ লগত যুদ্ধ কৰি আছে, তেওঁ কিৰণক পুনৰ দেখা কৰিবলৈ আহিছিল — চকুত এখন সপোন আৰু মুখত দহাজাৰ চিন্তা লৈ। তেওঁ ক’লে, “চিৰাগ বন এখন নহয়, এটি নঙঘৰৰ সমান — য’ত মানুহে হৃদয়ৰ কথা থয়। তাৰপৰা যদি মাটি কাটি লোৱা হয়, তেন্তে আমিও হৃদয় হেৰুৱাও।”

কৃষ্ণপক্ষৰ মাজতে বস্তিৰ নঙঘৰখনৰ পৰা পোনপটীয়া ধোঁৱা ওলাব ধৰিলে। কিছুমান বয়স্ক মহিলা মাতৃগীত গাব ধৰিলে, আৰু সেই শব্দবোৰে বনটোত এটি পবিত্ৰতা দি গল। কিৰণে বুজিলে যে ইয়াৰ পৰা পিছে ফুৰা অৰ্থহীন। তেওঁ নিজৰ হাতত এটি নুমাই লোৱা কাঠৰ লগত জুই জ্বলাই দিলে — জুই এটা চিহ্ন, প্ৰতিবাদৰ এক অভিমানী উজ্জ্বলতা। তেওঁ খোজ ল’লে বন্দৰপৰা ওলাই অহা ঠিকা কৰ্মীক মুখামুখি হোৱাৰ। কিছুমান কোম্পানীৰ লোকৰ চকুত হাস্যৰ ছাঁ দেখা গৈছিল, যেন কোনো কিশোৰে মাত দিছে, “এই বন মোৰ।” কিন্তু কিৰণ থৰ লাগিলে নে? নহয়। তেওঁ ক’লে, “নঙঘৰ ছাৰিবলৈ নোৱাৰোঁ। আপুনি যদি তলমাটিৰ ধাতু বিচাৰে, মই যদি ওপৰৰ গছ বিচাৰো, তাৰ মাজত তফাৎ নাই। এই দুইয়ে মাটি — মোৰ মাটি।”

বিষ্ণু হেজাৰিকা, যিজন খনন অভিযানৰ মুখ্য প্ৰধান আছিল, তেওঁ পোনপটীয়াকৈ আহি ক’লে, “তই হ’বলৈ চাহিছ ক’তাহঁত যিয়ে উগ্ৰবাদৰ হুমকি দিয়ে?” কিৰণে মাথোঁ এবাৰ হাঁহি দিলে। তেওঁ ক’লে, “মই কেৱল নঙঘৰৰ পুত্ৰ, ছাৰ। সেই নঙঘৰৰ আগত আপুনি শুই থোৱা একো নাই।” সেই ৰাতিটোত জুইৰ স্নিগ্ধ পোহৰে কছাৰী বস্তিৰ মুখখন উজ্জ্বল কৰি তুলিছিল। মানুহ আহিছিল, চাৰিওফালে দাঁতি আছিল, কিন্তু কিৰণৰ চকুত ভয় নাছিল — আছিল মাথোঁ শুদ্ধ অভিমান। সঁচাকৈয়ে, এই অধ্যায়টোত কিৰণ নিজে এটা জুই হৈ পৰে — যি জুই কোম্পানীৰ আধুনিক শক্তিকো চকুত চকু লাগাই প্ৰতিবাদ কৰিবলৈ শিকায়, আৰু যি জুই দেখুৱাই দিয়ে যে নঙঘৰক সহজে দখল কৰিব নোৱাৰি।

–

চিৰাগ বন এতিয়া উলিওৱা ধাতুৰ উত্তেজনাৰে সৰি পৰিছে। ৰঙা পতাকাৰ পটত চলি থকা আন্দোলন, বাঁহীৰ হাঁহি, আৰু আইতাৰ চকুৰ পানী — সকলোৰে মাজত হেনো কিবা এক গভীৰ ভয় ঘূৰি ফুৰিছে। আজিৰে পৰা ঠিক দুই দিন আগতে, গাঁৱৰ ঠেকে-ঠেকে বজাৰলৈ কেৱল মাটিৰ ডাঙৰ-বহল বাটৰে যোৱা গাঁওখনত, বৃহৎ কোম্পানীখনৰ তিনিখন ডাম্পাৰ আহি সোমালে। ল’ৰা-ছোৱালীয়ে পলকতে চিনাক্ত কৰি পেলালে — ক্ৰমে খনন আৰম্ভ হ’ব। আনকি, সেই ৰাতিয়ে নঙঘৰৰ মৰা ভাঁহনি ফিৰিল গাঁওখনৰ দাঁতিতকৈ দাতিত। ঠুনুকা-ঠুনুকি শব্দৰে চিৰাগ বনৰ বুকুত যেন কোনো জীয়াই থকা আত্মাই আকুল চিঞৰ মেলিছে। গাঁওখনৰ ডাঙ্গৰীয়া মিণ্টু কাকাই, যিয়ে কেতিয়াবা কটক বিশ্ববিদ্যালয়ত সমাজবিদ্যা পঢ়িছিল, ক’লে, “মাটি আমালোকৰ, বন আমালোকৰ, আৰু গাঁও হ’ল আমাৰ শিপা… এই কোম্পানীলৈ বিক্ৰী হ’ব খুজিছে যি-মান ল’ৰা, সিহঁতক আমি জানো। হেৰাই গৈছে সিহঁত, টকা আৰু কনক্ৰিটৰ স্বপ্নত।” এফালে তৰুণ ল’ৰা চিরাগে নিজৰ কণ্ঠ মুকলি কৰি ক’লে, “জন্তাৰ দিন শেষ হৈছে, এতিয়া বন বাচাব পাৰো যদি — এদিন জনজাতি মানৱতাই বাচি থাকিব।”

চিৰাগে নিজৰ বয়সৰ ল’ৰা-ছোৱালীক লগ পকাই বনসংৰক্ষণৰ হেঁপাহত প্ৰতিবাদী চক্ৰ গঠন কৰিলে। এই চক্ৰৰ নাম হ’ল ‘নঙঘৰ বাহিনী’ — যেন পুৰণি কুৰুকী কাহিনীৰ শেষ ৰক্ষা কৰিবলৈ। প্ৰথমে স্কুলত, পিছত গাঁওত, আৰু এতিয়া বনবিভাগৰ গেটে গেটে তেওঁলোকে দ্ৰুত পত্রিকা বিলাবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। ইলেকচন অহা বুলি চৰকাৰী বিষয়াসকল জনপ্ৰতিনিধিৰ দৰে নম্ৰ হৈ পৰিছে; এই সুযোগতে চিৰাগে মাইক ধৰি বন ধ্বংসৰ বিৰুদ্ধে ভাষণ দিলে। মানুহবোৰ চকুৰে চকুৰে পৰালোক বুজিলে — ‘এইটো হ’ল আমাৰ ল’ৰা, সৰুতে ঘাঁহ কাটি মাউৰী খাইছিল, এতিয়া জুইৰ দৰে কথা কয়।’ কিন্ত মিছা কথাৰ ধেমালি বুজি পোৱা ৰাজনীতিৰ খেলুৱৈসকলে তেতিয়াই ঠিক কৰিলে — এই ল’ৰাটোক কোনেও চিনি নোপোৱাই ভাল। চিৰাগৰ মাক ক’লে, “চকু পাতি থাকিবলৈ শিক, বোপা! এতিয়া পাট-কপাল কপাই মাটি ধুনা হয়।” কিন্তু চিৰাগৰ চকুত কোনো জীপ-পেট্ৰলৰ ডৰ আছিল নে? নাছিল। তেওঁ গোটেই বনখনৰ মানচিত্ৰ আঁকিছিল, GPS আৰু ফোনৰ সহায়ত বন ধ্বংসৰ সম্ভাৱ্য অঞ্চল বুজি লৈছিল। তেওঁ নিজেই বান্ধি আছিল চেং-চেঙা জালেৰে বনটোক বাচাবলৈ।

এইদিনেই, গাঁওখনৰ ছেটেলাইট স্কুলখনত মেল হৈছিল — “ভৱিষ্যতৰ নঙঘৰ” নামত এখন স্থায়ী সংগ্ৰহালয় গঢ়ি তোলাৰ সলনি। চিৰাগ আৰু তেওঁৰ সংগীয়ে গ্ৰাফিক্সেৰে বন ধ্বংসৰ ফলাফল দেখুৱালে, আৰু লগতে আদিবাসী সংস্কৃতিৰ ভিডিও চিত্ৰ বাটৰি দেখুৱালে। গাঁওৰ বৃদ্ধ কাশিৰাম দেউতাই মঞ্চত উঠি ক’লে, “নঙঘৰ মানে নুমাই যোৱা আত্মা, আৰু আজিৰ পঢ়া-লিখা ছোৱালী-ছোৱালীয়ে সেই আত্মাক জীয়াই তুলিছে।” মঞ্চখনত বহি থকা শিক্ষানুষ্ঠানৰ গৰাকীয়ে চিৰাগক জড়িয়াই ধৰিলে — তেওঁৰ কণ্ঠ, তেওঁৰ জেদ যেন পৰৱৰ্তী সমাজৰ আশাৰ ৰেঙণি। গাঁওখনত নতুন কথা বহি গ’ল, যে বন কেৱল জুইৰ নিচিনা দাহ নহয়, বন হৈছে শিপা, বন হৈছে আত্মীয়তা। সেই ৰাতি চিৰাগ ঘৰলৈ ঘূৰি আহি আইতাৰ ওচৰত বহি থাকিল — আইতাই চুবুৰীয়াৰ এচামুছি গালি খাই ক’লে, “তই চৰকাৰৰ লগত পঙা ল’লি, বুটা, কেতিয়াবা মই তোকে চিঞৰি গালি দিম।” চিৰাগ মিচিকিয়াই হাঁহিলে — “আইতা, জীয়াই থাকিবলৈ নঙঘৰ হ’ব লাগে, আইতা।” আৰু তাতে, নিৰৱ নিশা চিৰাগ বন এজাক পোহৰপাত লৈ শিপা ধৰি উঠিল।

–

চিৰাগ বনত সেইদিনা কোনো পক্ষীৰ চিঞৰ নাই, যেন বনত এক গম্ভীৰ শোকস্তব্ধতা বিয়পি পৰিছে। গগনীয়া গছবোৰৰ মাজেদি পোৱালি সূৰুযৰ পোহৰ সোমাই গৈছিল কিন্তু ইয়াৰ উজ্জ্বলতা পোৱা নাছিল দীঘলীয়া সাৰেঙা গছৰ ফাঁকে ফাঁকে চুই থকা ধোঁৱাবোৰে যেন বতাহকো ভারাক্ৰান্ত কৰি তুলিছিল। গাঁওখনৰ পাহাৰীয়া পথত হিলৈ হালৈ ফুৰি ফুৰি হেমন্তে খবৰ খুজি আনিলে—কোম্পানীটোৰ ড্রিলিং বন্ধ হৈছে, আৰু এখন অস্থায়ী তদন্ত কমিটিও গঠন হৈছে। কিন্তু কুৰুক জোৰ-বলিয়াকৈ উলিওৱা নাই, বৰং এতিয়াও উটি ফুৰিছে এই পাহাৰী বাট-ঘাটত। এই কথাষাৰ দীপাঞ্জলিকো জানিলে, কিন্তু তেওঁৰ চকুৰ তলৰ ডাৱৰ বেছি গাঢ় হৈছে। বন আৰু গাঁও, দুয়োটাকে ৰক্ষা কৰিব পৰা হেমন্তৰ সংগ্রাম এতিয়াও আৰম্ভহে হৈছে। সিহঁতে বন দপ্তৰৰ কাষত দাখিল কৰা অভিযোগৰ নথি নতুনকৈ সংবাদপত্ৰৰ শিৰোনামত স্থান পালে; একেধাৰে কছাৰী সংগঠনে অহা মাহৰ মাজভাগত দিয়া হ’ব লগা বন-সন্মিলনত হেমন্তক মূল বক্তা হিচাপে আমন্ত্ৰণ দিলে। এতিয়া সিহঁতে নিজকে কেৱল পাহাৰীয়া কুৰুকৰ বিশ্বাসত সীমাবদ্ধ নকৰে; সিহঁত জানে যে বন আৰু নঙঘৰৰ সুৰক্ষা মানেই পৰিচয় আৰু অস্তিত্বৰ ৰক্ষা।

সন্ধিয়া পুৱা পুৱা হেমন্ত তেওঁৰ বাবাৰ পুৰণি কুঁৰে-ঘৰখনৰ আগত বহি থকা সময়তে এটি পুৰণি সহায়ক, বুঢ়া বুজন দেউতা আহিল। তেওঁৰ চকু হেমন্তৰ চকুত পৰি ৰৈ গ’ল—এটা মৌন অৱজ্ঞাৰ দৰে, যেন কিছু কৈ থাকিও নক’লে। “বন বচোৱা মানে কেতিয়াবা মানুহ বচোৱাও হয়, কিন্তু সকলো সময়তে নহয়,” তেওঁৰ কণ্ঠত এটা ক্লান্তিৰ সুৰ আছিল। “তই যি কৰিলি, আমাৰ সকলোৰে বাবে নহয়, কিন্তু এটা নতুন পথ মুকলি কৰিলি। কিন্তু এই পথত হেৰালেও আগ বঢ়ি থাকিব লাগিব।” হেমন্ত মাথোঁ মূৰ তললৈ জুখি থাকিল, কিয়নো তেওঁৰ অন্তৰত ভাঁহি আছিল এজন বন্ধুৰ মুখ—ৰঘুনাথ। যিজন হয়তো এই পথৰ প্ৰথম যাত্ৰা কৰি সদায় চকুৰে সোঁৱৰণ থৈ গ’ল। তেওঁৰ মৃত্যুটোৱে বনত আজিও হুংকাৰ দিয়ে, যেন সেই বিষাদৰ গীত এখন বনত প্ৰতিদিন গীত হৈ বাজে। হেমন্তৰ বুকুত খৰ খহলাৰ দৰে দগদগীয়া এটা লাহে লাহে জ্বলি উঠিছিল, যাৰ স্পৰ্শ সেউজ পাতবোৰৰ মাজেৰে বৰষুণ হৈ গৰ্‌জাই উঠিছিল।

বনত এবাৰ পুনৰ পোহৰ সোমাল, কেতিয়াবা শিঙৰ শব্দ আৰু তামোলপাতত গাওঁবুঢ়াৰ মেল-পাত, হেমন্তৰ বাবেও আজি পঢ়োৱা পুথিৰ ভিতৰত বন-সাহিত্যৰ পাতবোৰ পিন্ধা ধৰিছে। দীপাঞ্জলিয়ে কামৰা ফালে ঘূৰি আহি, হেমন্তৰ লগতে এখন বন্য-সাংস্কৃতিক নাট্য গোষ্ঠী গঠন কৰিছে—নঙঘৰৰ প্ৰতি এক অভিনৱ শিল্পসমৰ্পণ। যুৱসকলৰ মাজত এতিয়া বন আৰু অধিকারৰ কথা মিঠা গীত হৈ বাজে, “চিৰাগ বনত জ্বলক সেউজী দীপ, নঙঘৰ হৈ থাকক ইতিহাসৰ প্ৰতীক।” সময়ত তদন্তৰ ফাইল, বনৰ খনন বন্ধ আৰু ধাতুৰ ভঁৰাল গোপন কৰি থোৱা কোম্পানীলৈ আইনী কাৰ্যও আগবাঢ়ে, যদিও তাৰ জয় বা পৰিণতি সন্দিগ্ধ। কিন্তু কছাৰী জনজাতিক এনেহে এটা অভিজ্ঞতা দিয়ে, যি বন-স্মৃতি আৰু বিশ্বাসৰ মাজত এটা নবীন সাঁতোৰ হ’ব দিয়ে। হেমন্ত, যি এতিয়া বনক মৰম কৰে নতুন মতে, জানে—সেয়া কেৱল গছ-লতা নহয়; চিৰাগ বন হৈছে চিৰকালের প্ৰতিজ্ঞা, য’ত প্ৰকৃতি, প্রতিবাদ আৰু পৰিচয় একে লগত বাস কৰে। নঙঘৰ—সেই গৃহ যি ভাগৰ হৈছে, কিন্তু তাৰ ভগ্নাংশৰ মাজতো আশাৰ বান্ধোন গঢ়িব পাৰে।

____