চিৰাগ বন

হেমন্ত দাস বৰুৱা

নীৰজ হাজৰিকা গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ বোটানী বিভাগৰ শেষ বৰ্ষৰ ছাত্ৰ। সাধাৰণতে শান্ত স্বভাৱৰ, পাতা-কুঁহিপাতাৰ গঠন, ভু-বিজ্ঞান আৰু গছৰ কোষ-গঠন সম্পৰ্কে যিমান উৎসাহী, মানুহৰ লগত সিমানেই দূৰত্বৰ পক্ষে। কিন্তু যেতিয়া ড° অনন্ত শৰ্মাই ‘চিৰাগ বন’ৰ অ’ৰকিডা স্পেক্ট্ৰাম নামৰ বিলুপ্তপ্রায় এক গছৰ ফাইল এখন তেওঁৰ আগত পেলাই দিলে, নীৰজৰ হৃদয় যেন বিদ্যুতৰ দৰে কঁপি উঠিছিল। ফাইলখনত কাগজ পৃষ্ঠাত তুলি ধৰা হৈছিল—“নথিভুক্ত অথচ প্ৰাকৃতিক—UV আলোত বিকিৰণকাৰী এক অদ্ভুত অর্কিড—উৎস: পশ্চিম অসমৰ চিৰাগ বন।” নীৰজে থমকি পৰিছিল। এই নামটো তেওঁ আগতে শুনা নাছিল, কিন্তু Professor শৰ্মাৰ মুখত এটি সেউজীয়া হেঁপাহ আছিল। “ইমানদিন বোৰ প্ৰতিষ্ঠিত বনকেন্দ্ৰত কাম কৰি কৰিও, কেতিয়াও কিবা নতুন পোৱা নহ’ল। কিন্তু তই—নীৰজ—গ’লে, হয়তো একো নোৱাঁ পাইলেও অভিজ্ঞতা লৈ ঘূৰিম। যাহ, গৱেষণাৰ নামত।” সেইবেলিৰে পৰা আৰম্ভ হ’ল নীৰজৰ নতুন পথ, যি শেহতীয়াকৈ বিশ্ববিদ্যালয়ে অনুমোদিত “Field Documentation Fellowship”-ৰ অন্তৰ্গত হৈছিল। চিৰাগ বন—অসমৰ পশ্চিম সীমান্তৰ ওচৰতে, গোসাইগাঁও আৰু দরং জিলাৰ ঠাইচুটি এখন, য’ত বনখন নথিভুক্ত হোৱাৰ পিছতো কোনো লিখিত গৱেষণা হোৱা নাছিল।

জানুৱাৰী মাহৰ শুকান, ধূলিমাখা আবেলি, যেতিয়া নীৰজে ৰেলৱে ষ্টেচনত নামিল, আকাশত এখন পাতল কুঁৱলীৰ চাদৰে সূৰ্যটো ঢাকি ৰাখিছিল। কাষৰেই এটা খিৰিকি-খোলা জিপত তেখেতৰ বাবে অপেক্ষা কৰি আছিল স্থানীয় গাইড ডিম্পি বৰুৱা—কলা বুট-পিন্ধা, মাটিৰ দৰে বগা ৰঙৰ চাদৰ জাপি লোৱা এগৰাকী সৰু গঠনৰ ছোৱালী। ডিম্পিৰ বাবেই তেওঁ বনত প্ৰৱেশ কৰাৰ অনুমতি পাইছিল। তেওঁ ডিম্পিৰ মুখলৈ চাই কৈছিল, “আপুনি বনত জান, ভয় নহয় নে?”—ডিম্পিয়ে হাঁহি দি কয়, “ভয় লাগে, কিন্তু বনটো আমাৰ জীৱন। এই বনতে মই জন্মিছো। শুনিছোঁ, আপুনি অ’ৰকিড বিচাৰিবলৈ আহিছে। কিন্তু চিৰাগ বন কেতিয়াবা কিবা বিচাৰি দিব নে, সেয়া বনেই জানে।” জিপে বনপথত সোমাই যোৱাৰ লগে লগে গছৰ পাতবোৰে কিবা ক’বলৈ চেষ্টা কৰা যেন লাগিছিল। সৰু সৰু বিৰিখ, কাষৰ বগা-ৰঙা মাটি, দূৰৰ পৰা অহা এবিধ মৰ্মভেদী বগা ধুৱাঁ—ই সকলোৰে মাজত নীৰজ চুপচাপ আছিল, বিজ্ঞানৰ পথত আশাৰ আলোচনাৰে পূৰ্ণ। কিন্তু বনখনো যেন কিবা একান্ত নিজস্ব নিয়মত চলি আছিল—এটা ছাঁ, এক অন্তহীন মৌনতাৰ ঠাই।

জিপতে পুৱা ডিম্পিয়ে তেওঁক বনটোত শিপা দিছিল। পলাশ ফুলেৰে জুৰি থকা এবিধ পাহাৰৰ তলত এখন পুৰণি কাঠৰ ঘৰ—সেই ঘৰৰ কাষত এজন বুঢ়া আছিল, নাম লুপ্তকান্ত। তেওঁ যেন বনটো চিনি পাইছিল কিয়নো বনবিলাকক নাম লৈ সম্বোধন কৰিছিল। নীৰজ তেওঁলোকৰ মাজত বেছি কথা নক’লে, নিজা ডায়েৰিটোত নোট লিখি থাকিল—“এই বনটোৰ এক অদ্ভুত নিঃশব্দতাৰ স্পন্দন আছে। গছবোৰে যেন নিশ্বাস লয়, পাতবোৰে যেন চকু মেলিছে।” ৰাতি ডিম্পিয়ে তেওঁক বনটোৰ পূৰ্ববৰ্তী ৰহস্যৰ কথা শুনালে—”পূৰ্ণিমাৰ নিশা, কেতিয়াবা এটা অদৃশ্য ছায়া গছৰ ওপৰে ওপৰে উৰে। যিসকল বনৰ মাজলৈ গৈছে, তেখেতৰ কিছুমান উভতিও আহে, কিছুমান নোহোৱা হয়।” নীৰজ বৰষুণ পৰাৰ আগৰ মাটিৰ গন্ধ যেন অনুভৱ কৰিলে—এই ভয়ৰ কথাৰ মাজতো তেওঁৰ ভেটা ল’ব খুজা মনত এটা খিল খুলি পৰিল। বিজ্ঞানৰ নামত, অভিজ্ঞতাৰ নামত, আৰু হয়তো নিজৰ কোনো ভিতৰুৱা অজান উত্তৰ বিচাৰি—তেওঁ অলপ আঁতৰি চকু বন্ধ কৰি ভাবিলে, “হয়তো এই বনেই মোৰ নতুন পথ, আৰু হয়তো কোনোবা নিশা, সেই উৰুৱা প্ৰতিচ্ছবিকো দেখা পাবলৈ পাৰিম।”

***

পুৱা এঘন্টা আগতেই জিপৰ পিচেৰে থকা হাঁহিজাকৰ কঁকানিতে নীৰজৰ ঘুম ভাঙিল। দেউলিটোত উম নাই, ঠাণ্ডা বাতাসবোৰে পৰ্দা লহৰাই তুলিছিল। তেওঁ কেমেৰা, UV ছেন্সৰ, আৰু ৰছায়নিক বটলবোৰেৰে ভৰ্তি কিটব্যাগখন পিঠিত পেলালে, আৰু কপালত সানি ল’লে পূৰ্বতে দৰঙৰ গাঁৱৰ পৰা সংগ্ৰহ কৰা বটানিকেল নক্সা। ডিম্পি ততালিকে ৰেডি আছিল, বুট-পিন্ধা ভৰিখন গছৰ পাত-মাটি চুলি চুলি আগবাঢ়িছিল। তেওঁ সদায় বনখনক মানুহৰ দৰে সম্বোধন কৰিছিল। “এয়া ধেমালী বন নহয়। মনত ৰাখিব, চিৰাগ বন যদি আপুনি আপোনাক ভাল নাপায়, আপুনি কোন হব খুজিলেও সেয়া কিছুমান প্ৰাসংগিক নহয়।” নীৰজ অলপ ব্যঙ্গৰে হাঁহি দিলে, কিন্তু তেওঁৰ মনত অলপ খিলবিলিও আছিল। তেওঁ ঠিক কৈছিল—এই বন কিবা আলাদা।

ঘণ্টাদুয়েক পিছত তেওঁলোকে বনৰ দখিন-পূৰ্ব প্ৰান্তৰ এটি শিলাসংকুল ঠাইত উপনীত হল। এইখিনিতে নীৰজে প্ৰথমবাৰ ধৰা পেলালে গছপুলিৰ মাজৰ শূন্যতাত এক অলক্ষ্মণীয় গন্ধ—এনে যেন আঠাল গন্ধ, যেন কঁহুৱা ফুলৰ গন্ধ, কিন্তু তাৰ ভিতৰতে যেন পঁচা পাতাৰ হালধীয়া ছাঁ। তেওঁ UV ছেন্সৰ অন কৰি কেমেৰা পজিচন কৰিলে। আচৰিতভাৱে, গছ এটাৰ পাতৰ ফালে UV আলো পেলালে পাতটো আচলতে উজ্জ্বল বেগুনি হৈ উঠিল—আৰু তাৰ ওপৰত উদ্ভিদের কোষত কিবা অজানা ৰচনাৰ উপস্থিতি স্পষ্ট হ’ল। “অ’ৰকিডা স্পেক্ট্ৰাম…!”—তেওঁৰ মুখেৰে ওলাই গ’ল এটি স্তব্ধ শব্দ। গছটোৰ একেদিকত এখন পাথৰৰ স্তম্ভ আছিল—পুৰণি, শিলত খোদিত এক অজ্ঞাত ভাষাৰ গৰখিয়া। ডিম্পিয়ে শেহতীয়াকৈ পোহৰ পৰাৰ ফালে চাই কলে, “এই দিশে ক’বনৈ গাৱ। এই ঠাইটোত অলপ আগতেও মানুহ গুচি গৈছিল। এজন বুঢ়া আছিল—লুপ্তকান্ত। সি অলপ দূৰত থাকে। যদি আপুনি সত্য জানিব খুজে, তেন্তে সিঁহতক লগ পাব লাগিব।” নীৰজ দৰিয়াৰ দৰে বিস্ময় আৰু আশ্চৰ্যৰ মাজত গ’ল—এইবোৰ সকলো পুৰণি তত্ত্বৰ লগত মিলে, অথচ কোনো বৈজ্ঞানিক নথিত ইয়াৰ উল্লেখ নাই। কেনেকৈ ই পোৱা নাযায়, কিয় ই বন একেলগে বিজ্ঞান আৰু রহস্যৰ সীমানাৰ মাজতে থিয় দিছে?

নীৰজ আৰু ডিম্পি গাইড কৰি লৈ গ’ল সেই লুপ্তকান্তৰ ওচৰলৈ। এটি কাষলগা চেপাট পাথৰৰ ঘৰৰ আগত বহি থকা বৃদ্ধ—ৰঙা সোতিৰে আৱৰা, চকুত এক পুৰণি ভয়ৰ ছাঁ। লাঠিখন ঠেকি চিঞৰিলে, “তোমালোকে সেই বনলৈ গৈছা? সেয়া মোৰ পুত্ৰৰ শেষ ঠাই। পঞ্চাশ বছৰৰ আগতে সেই বন ওলালে অ’ৰকিড বিচাৰি, পিচে যেতিয়া ৰাতি পূৰ্ণিমা উঠিল, গছবোৰে সিঁহতক ক’লে—ঘূৰি যা! ঘূৰি যা!” নীৰজ স্থির চকুত তাকেই চাই আছিল। বুঢ়া লুপ্তকান্তে তেওঁৰ পৰা হাতত ধৰা এখন পুৰণি বুটামৰ বাকচ মেলি দেখুৱালে—তাৰ ভিতৰত এখন জাৰ্নেল, এখন পুৰণি ফটোকপি—এটাত দেখা গৈছে এবিধ অ’ৰকিড ফুলৰ ওপৰত আলোচনিৰ দৰে খৰচা অক্ষৰে লেখা—“Chiraga Ghost Orchid.” নীৰজে ফটোকপি টো চেপেটাকৈ ধৰি কলে, “এইটো বৈজ্ঞানিক হ’লে, কিবা তত্ব হ’ব লাগিব। আপুনি যি দেখিছে, হয়তো এক ধৰণৰ ফটো-ৰিঅ্যাক্টিভ প্ৰতিক্ৰিয়া।” বুঢ়া লুপ্তকান্তে অলপ হাঁহি দি কলে, “তুমি ছাত্ৰ। বুজি পাবা। কিন্তু এদিন যদি বনত এন্ধাৰত নিজক চিনি নোপোৱা অনুভৱ হয়—তেতিয়া ক’বা, আমি তোমাক সাৱধান কৰিছিলোঁ।” সেই নিশা নীৰজ গোটেই জাৰ্নেলখন পঢ়ি থাকিল—কত দুঃস্বপ্ন, কত অপৰিষ্কৃত তথ্য, আৰু তাৰ মাজতে এটি প্রশ্ন: “সঁচাকৈয়ে চিৰাগ বন এটা গছৰ ঠাই, নে এটা স্মৃতিৰ শ্মশান?”

***

নিশাটোৰ শেষ ভাগ। কুঁৱলীৰ আৱৰণত চিৰাগ বন যেন কিবা আত্মসচেতন সত্তা হৈ উঠিছিল। নীৰজ কেমেৰাৰ ফ্লাশ বন্ধ কৰি গোটেই জাৰ্নেলখন পঢ়ি থাকিল—পৃষ্ঠাসমূহ যেন পাহৰি যোৱা দিনবোৰৰ সৈতে পিন্ধা-খসা সময়ৰ চাবি হৈ উঠিছিল। লুপ্তকান্তৰ পিতৃ ১৯৭১ চনত ভাৰতীয় বনগৱেষক দলেৰে সম্পৰ্কিত আছিল। তেওঁ এজন অর্কিড বিশেষজ্ঞ। সেই সময়তেই তেওঁ প্রথমবাৰ ‘অ’ৰকিডা স্পেক্ট্ৰাম’ নামৰ এই বিলুপ্তপ্রায় প্ৰজাতিখন সন্দর্ভত ব্যাখ্যা লিখিছিল। ডায়েৰীখনত আছে—“এই গছবোৰ চন্দ্ৰালোকত আচল ৰূপ পায়। ইসপ্তহত মাথোঁ এটা ৰাতিতে তেওঁলোক ফুলে—আৰু সেই ফুল উৰুৱা সেউজীয়া ধূসৰ ধৰণৰ কিছুমান ছবিয়েই যেন বনটোৰ ভিতৰত ছাঁ হৈ ওলাল। পিন্ধা-খহা বস্তু যেন, অথচ পদক্ষেপ নাথাকে।” নীৰজৰ হাত জাৰ্নেলৰ মলাটত থিক কৰি ৰৈ থাকে। তেওঁৰ তলৰ মাটি যেন অলপ কঁপিছে। বাহিৰত, জুইৰ চাঁইৰ তাপত লুপ্তকান্ত তুলি ধৰা এটি বেগুনীয়া নীলা অর্কিডৰ শুকান ছবি যেন বিয়লি বতাহে উৰুৱাই নিবলগীয়া ভাবত জুৰি ধৰে।

পৰদিনা পুৱা ডিম্পি আৰু নীৰজ বনৰ গভীৰ দিশে আগবাঢ়ে। এজাক বাঁহৰ জাক পাৰ হ’ব লগা, তাৰ পাছতেই নেমু গছৰ সৈতে চহা এক ফাল। যেতিয়া তেওঁলোকে ওফিন্দৰে ওফিন্দৰে খোজ কাঢ়ি এক বন্ধ্যা-সদৃশ অঞ্চলত সোমায়, তেতিয়াই দেখা যায় এবিধ অদ্ভুত দৃশ্য—মাটি জুৰি বহু ফুলপাতা তলত শুকাই গৈছে, যেন কেতিয়াবা ইয়াত ফুলেৰে ভৰি পৰিছিল, অথচ এতিয়া মৃত্যুৰে নিস্তব্ধ। ঠিক তেতিয়াই কেমেৰা UV মোডত দিলে নীৰজ দেখা পায়—এটি গছ যি সাধাৰণ চকুত দেখিবলৈ উজ্বল বেগুনীয়া নহয়, অথচ কেমেৰাৰ দৃশ্যত তীব্ৰ নীলা বর্ণৰ বিকিৰণ কৰিছে। অ’ৰকিডা স্পেক্ট্ৰাম… হয়তো এইটো সেই গছ। কিন্তু তাৰ ওপৰত এতিয়া কোনো ফুল নাই—ফুল নোহোৱাতো স্বাভাৱিক, কাৰণ ফুলটো মাথোঁ পূৰ্ণিমাৰ নিশাতে ফুটে। সেই সময়তে কুঁৱলীৰ মাজৰ পৰা এটি ৰঙা ছাঁ উৰি গৈ মুকলি ঠাইত মিলাই যায়। ডিম্পি ডাঙৰ চকু কৰি কয়—“তেওঁ আহি আছে।” নীৰজ হতচকিত—“তেওঁ? ক’ৰ পৰা?” ডিম্পিয়ে নিচুকায়, “বনটোৰ ভিতৰত এটা আত্মা থাকে। মই জানো, বহু বছৰ ধৰি মানুহসকলে তাক ‘ছাঁলোক’ বুলি কয়। একেটা উৰুৱা প্ৰতিচ্ছবি—কিন্তু বেলেগ লোকৰ বাবে বেলেগ ৰূপ।” কথাটো কৌতুহলজনক, কিন্তু নীৰজৰ তৰ্কধৰ মন সঁচা নথিৰ খোজত আছিল। তেওঁ কয়, “ই একধৰণৰ বায়ো-লুমিনেছেন্স অথবা ফটো-অ্যাক্টিভ গেছৰ বিক্ৰিয়া হ’ব পাৰে। ক’লা-আলোত এনে বিকিৰণ সাধাৰণ… হয়তো এই বনটোৱে স্বাভাৱিক ব্যৱস্থাক অস্বাভাৱিক ভাবে আগবঢ়ায়।”

এতিয়ালৈকে সকলো যুক্তি-তত্বৰ সীমানাৰ ভিতৰত আছিল। কিন্তু জিপত ঘূৰি অহাৰ পথত তেওঁলোক এটি পাথৰৰ ফলক দেখি ৰৈ যায়—তাতে চিত্ৰিত আছিল এটি নাৰীৰ মূৰ্তি, মুখত অর্ধ চন্দ্ৰ আৰু চকুত ৰক্তবিন্দু। নিচেই তলত পুৰণি অক্ষৰত খোদা—“নানাৰে কালি।” ডিম্পিয়ে কলে, “ই বন দেৱতা। বনটো যিদৰে মানুহক দেখা পায়, তেওঁলোকক সেয়া ৰূপেৰে দেখা দিয়ে।” নীৰজ চকু কঁপাই থাকে। একেধৰণে মাটিৰ তলত থকা শিকলি, পৰিত্যক্ত পাথৰৰ গাঁও, আৰু পিনে বাৰে বাৰ ওলমি থকা অদৃশ্য আও—ইয়ে সকলোয়ে তেওঁৰ চহৰীয়া বিজ্ঞানৰ দিশক আকৌ এবাৰ অলপ টান মাৰে। তেওঁ ভাবিলে—“হয়তো এই বন বৈজ্ঞানিক নহয়, হয়তো এই বন এটি চেতনা।” কেমেৰাখনত সেই পাথৰৰ ফলকটো সজীৱ হৈ উঠিছিল। বেগুনীয়া ৰঙেৰে তাত এখন মুখ যেন ওলাল—দুৰ্ঘটনাৰ দৰে নহয়, যেন এই বনজীৱনে নিজেই ক’লে, “স্বাগতম।”

***

বনত ৰাতি। বনৰ নিঃশব্দতাই যেন এক ধৰণৰ সংগীত হৈ গাছে—পাতৰ কাপনিত, বতাহৰ কঁপনিত, আৰু ক’তো ক’তো থকা কোকিলৰ অনিয়মিত আওৰত। পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি। সেই ৰাতি, যি ৰাতিক লৈ ডিম্পিয়ে কোৱা কথাবোৰ নীৰজৰ মগজুৰ একোণত উজাগৰে ৰৈ আছিল। তেওঁ দিনটো ধৰি নিজৰ কেমেৰা, UV সেন্সৰ, স্পেকট্ৰাল ৰিডাৰ, আৰু ইনফ্ৰাৰেড নোট কেমেৰা সকলেৰে তৈয়াৰী হ’ল। যি মুহূৰ্তত সূৰ্য পশ্চিম দিগন্তলৈ গ’লে, তেওঁ আৰু ডিম্পি বনখনৰ গভীৰ অংশত এখন মুকলি অঞ্চললৈ আগবাঢ়িল—সেই অ’ৰকিডা স্পেক্ট্ৰামৰ গছ থকা অঞ্চল। তেওঁলোক এচাৰিওফ্লেক্স কেমেৰা বনটোলৈ মুখ কৰি ৰখাই, এদৰে বসিল—ভয় আৰু কৌতুহলৰ সংমিশ্ৰণৰ ভঁৰালত। পূৰ্ণিমাৰ পোহৰত পাতবোৰ নিস্তব্ধ, অথচ উশাহ লোৱা যেন অনুভূত, যেন গছবোৰো জানে যে ৰাতি আজি বিশেষ।

সন্ধিয়া ১১ বজাৰ পিচত, বনখনৰ ক’তো ওচৰতে এটি গছৰ পাত হঠাৎ আচলতে কঁপি উঠিল। বতাহ নাছিল, কোনো প্ৰাণীও দেখা নাছিল। নীৰজ সাৱধান হৈ Thermal Sensor চালু কৰিলে। স্ক্ৰীণত এটা উষ্ণ বিন্দু দেখা পালে—ভূ-তৰফৰ কেই ফুট ওপৰতে, যেন এক উৰুৱা অস্তিত্ব। আচলতে যি চক্ষে দেখা নাযায়, কিন্তু তাপত আছে। লগে লগে UV সেন্সৰ বনেদি এক উজ্জ্বল বেগুনীয়া ৰশ্মি বিকিৰণ কৰিলে। ঠিক তেতিয়াতে কেমেৰাৰ ফ্রেমত ধৰা পৰে এটি অস্পষ্ট ছাঁ—উৰি থকা ছাঁ। ডিম্পিয়ে গোটেই শৰীৰজোৰা লৰা খাই ক’লে, “সেইটো। সেইটো সেই ছাঁলোক। ই আমাক চাই আছে।” নীৰজ কেমেৰাত মনোযোগ দিছিল—ছাঁটোৰ কোনো পদচিহ্ন নাই, কোনো শব্দ নাই, কিন্তু পাতবোৰ কঁপিছে, আৰু স্ক্ৰীনত তাৰ তাপ বাঢ়িছে। Thermal Sensor-ত গৰম হোৱাৰ লগে লগে অনুভূত হৈছিল যেন অক্সিজেন কমিছে, যেন কিছুমান গছ একেবাৰে মৌন হৈ পৰিছে। ছাঁটো অলপ অলপ বনখনৰ মূৰৰ ওপৰেদি উৰি গৈ মুকলি আকাশৰ সন্মুখত মিলাই গ’ল।

এই অভিজ্ঞতা নীৰজৰ মানসিক গঠনত এক পুৰণি শিলৰ দাগ দিব ধৰিলে। তেওঁ বহি থাকিল, কেমেৰা বনেদি চলি থাকিল, অথচ তেওঁৰ মনত অলপ অলপ ৰৈ গ’ল লুপ্তকান্তৰ কথা—“ছাঁ লোকক তুমি যা ভাবা, সি সেই নহ’ব। সি সকলোৰে বাবে একে নহয়।” এইটো নিছক কোনো গেছ নে গছৰ বিকিৰণ? নে সঁচাকৈয়ে কোনো আত্মা? নীৰজে তেওঁৰ ডায়েৰিটো উলিয়াই লিখিলে, “চকু বিশ্বাস নকৰে, কিন্তু ছাঁটোৰ অস্তিত্ব আছে। তাপ আছে, হাওঁফাওঁ সৃষ্টি কৰে। বিজ্ঞানৰ সীমা আছে, কিন্তু গছ যদি স্মৃতি ৰাখে, তেন্তে সেই স্মৃতিও হয়তো এক সময়ত অস্তিত্বৰ ৰূপ লয়।” ডিম্পিয়ে স্থিৰ স্বৰত ক’লে, “তেওঁ হয়তো আমাৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰ দিব নোৱাৰিব। তেওঁ নিজেই এক প্ৰশ্ন।” আৰু ঠিক তেতিয়াই কেমেৰাৰ সাউণ্ড সেন্সৰে ধৰি পালে—এটা শব্দ, নিচুকনিৰে কোৱা শব্দ—অসমীয়া ভাষাত কিবা যেন “উভতি যা…”। নীৰজ আচলতে বুজি পালে, তেওঁ আৰু ডিম্পি যি দেখিলে, সেয়া কোনো তত্ব, বিজ্ঞান বা কৰ্কশ বিশ্লেষণৰে ব্যাখ্যা দিব নোৱাৰা এক সত্তা। সেই ৰাতিৰ পোহৰ, গছৰ কঁপনি, আৰু ছাঁটোৰ উৰা—সেইবোৰে তেওঁৰ মানসিক জগতখন গঢ়ি দিলে নতুন ৰূপত। আৰু তেওঁ নিশ্চিত হ’ল, চিৰাগ বন তেওঁৰ একমাত্র গৱেষণাৰ বিষয় নহয়, চিৰাগ বন হৈছে এক জীৱন্ত অস্তিত্ব—এটা স্মৃতিসঞ্চয়ী, আত্মাসজীৱ, অতীত বোকামাটিৰে গাঁথা বায়ুমণ্ডল—যাৰ মাজত সঁচা বৈজ্ঞানিক উত্তৰটো কেতিয়াও কেৱল যুক্তিৰে পোৱা নাযায়।

***

অৰূপে সেই ৰাতিখন সকলোৰে বাবে সাধাৰণ নাছিল, বিশেষকৈ ঋষিৰ বাবে। চিৰাগ বনলৈ অহাৰ পাচত তেওঁ কেতিয়াও এতিয়া ওলাই যোৱাই উচিত বুলি ভাবিছিল, কিন্তু কৌতূহলে তেওঁৰ ভেতৰৰ বৈজ্ঞানিক মনটো জব্দ কৰি ৰাখিছিল। গধূলি ওলাই গৈছিল, আৰু চকুত ধেমালি মেঘেৰে ঢকা পূৰ্ণচন্দ্ৰ। ঋষিয়ে ল’গত থকা কেমেৰা আৰু শব্দ-ৰেকৰ্ডাৰ লৈ বনখনৰ ভিতৰৰ এক গহীন দিশলৈ আগবাঢ়িছিল। অকস্মাতে, বনৰ মাজভাগত এটি পুৰণি পাতল পথ পালে। ই পথ য’ত গৈছিল, তাত কঁপনি ধৰা নৈৰ পৰা ভাহি অহা পানীৰ শব্দ আৰু সৰু-সুৰে ধ্বনি শুনা গৈছিল। ঋষিয়ে সিদ্ধান্ত ল’লে—তেওঁ এই পথত আগবাঢ়িব। অলপ দূৰ আগবাঢ়ি গৈ তেওঁ চালে এখন খোজৰ আগত এটি পাথৰ-জপনা পোৰা ঘৰ। ঘৰটোৰ প্ৰাচীৰত বিভিন্ন আদিবাসী চিহ্ন। বেছিভাগ চিহ্ন তেওঁ চিনিব নোৱৰিলেও এটা তেওঁ স্পষ্টকৈ চিনিলে—ব্ৰহ্মাণ্ডৰ চক্র-চিহ্ন। তাৰ তলত এখন চকুৰ আঁচনি, আৰু চকুৰ মাজেৰে ওলাই আহিছে পাতল ধুমুহাৰ ৰেখা। এইবোৰ মাত্ৰ অলংকৃত শৈলী নহয়; ই যেনে গোপন ভাষা যেনেই ক’ব পৰা যায়।

ঋষিয়ে চকুৰ পিন্ধা নোখোজা চমকিত দৃষ্টিৰে চকু মেলি থকা চকুটোৰ দিশে চাই থাকিল। তেওঁ নিজৰ ডায়েৰিত লিখা এটি ধাৰণাৰ কথা মনত পেলালে—”চিৰাগ বনক প্ৰহেলিকাৰ তন্ত্ৰজাল হিচাপে ব্যাখ্যা কৰিব পাৰি, যি বাস্তৱৰ আৱৰণত অতিপ্ৰাকৃতিক অভিজ্ঞতা জন্ম দিয়ে।” কিন্তু আজিৰ এই অভিজ্ঞতা ডায়েৰিত লিখা কোনো ধাৰণাৰ পৰিসীমাত সোমাব পৰা নাছিল। ঘৰটোৰ দৰ্জাটো আধা খোলা, আৰু ভিতৰৰ পৰা উজলি অহা এক নীলা পোহৰৰ ৰশ্মি। ঋষিয়ে সাহস কৰি তাত সোমাল। ভিতৰখন প্ৰায় ফাঁকা, কেৱল এটা বঁটা-কাঠৰ টেবুল, আৰু তাত ওপৰত ৰখা এটি আধ-জ্বলা মোমবাতি। সেয়া কোনো সাধাৰণ মোমবাতি নহয়, মোমবোৰ যেন নাভাৰ পৰা ধুৱঁৱা উঠি ওপৰত কোনো অদৃশ্য এক বস্তুৰ দিশে ভাহি গৈ আছে। কেমেৰাটো হাতত লৈ ঋষিয়ে ছবি তোলাৰ প্ৰয়াস কৰিলে, কিন্তু কেমেৰাৰ স্ক্ৰিনটো হঠাৎ তিমিৰ হৈ পৰিল। তাৰপাছতে তেওঁ শুনিলে এটি মৃদু হাঁহি—মানুহৰ নহয়, যেন বহুবছৰৰ ধ্বংসত ধুলি খোৱা কণ্ঠ। “ঋষি…” বুলি ক’লে কণ্ঠটো। আচৰিতভাৱে তেওঁৰ নাম জনা কোনো অদৃশ্য সত্তা।

ঋষিয়ে চকু মেলি থকা চকুটোৰ ফালত আকৌ চাই থাকিল। এয়া কল্পনা নহয়—চকুটো চকু মেলি তেওঁৰ ফালেই চাই আছে, আৰু তাৰ পৰা এবিধ উল্কাপিন্ধা ধৰণৰ পোহৰ ওলাই আহি তেওঁৰ গাত পৰি আছিল। এই পোহৰটো ইমানেই উষ্ণ আছিল যে ঋষিয়ে অনুভৱ কৰিলে যেন কোনো ছাঁইত চিমেণ্টেৰে সুমাই ধৰিছে তেওঁৰ বুকু। তেওঁৰ মগজুৱে ধাৰণা কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল—এইটো কি ধৰণৰ শক্তি? প্লাজমা? আলোক বিকিৰণ? বা কোনো নৱ আবিষ্কৃত শক্তিকেন্দ্ৰ? কিন্তু সেই সন্ধিক্ষণত তেওঁ নিজকে কেবল এজন মানুহ বুলি অনুভৱ কৰিলে—বিচ্ছিন্ন, বিপন্ন, আৰু অজানাৰ প্ৰতি গভীৰ অভিভূত। আঁতৰি যাব খুজি তেওঁ যেতিয়া দৰ্জাৰ ফালে ঘূৰিল, দেখিলে দৰ্জাটো নোহোৱা। সেয়া মানে তেওঁ বন্দী। আৰু ঠিক সেই মুহূৰ্ততেই ঘৰটোৰ ভীত-প্ৰাচীৰে জ্বলি উঠিল এক অদৃশ্য ভাস্কৰ্য—একেকটা ব্ৰহ্মাণ্ডৰ উপাদান, শূন্যতা, আকাশ, বায়ু, আগ্নি, জল, আৰু পৃথিৱীৰ চিহ্ন। আৰু সেই সকলোৰে কেন্দ্ৰত—মানুহৰ মগজুৰ দৰে এখন চকু, যাৰ ভিতৰত খেলে ঘূৰণি এটা চিৰন্তন অন্ধকাৰ। চিৰাগ বনৰ গৰ্ভত তেওঁ পঢ়িছিল কেৱল গছপুল, কিন্তু এতিয়া এই গছবোৰ যেন জীৱন্ত প্ৰহেলিকা। দ্বিতীয় অধ্যায়ত যি সুধা বুটলিছিল, এতিয়া তাৰ স্বাদ মৃত্যুৰ দৰে হিম-ঠাণ্ডা।

***

সন্ধিয়াৰ কুঁৱলি দ্ৰুতকৈ নামি আহিছিল চিৰাগ বনখনত। অৰ্ণৱ তিতো কাপোৰেৰে বনত সোমাই গৈছিল, অথচ তেওঁৰ চকুত আছিল এক অদ্ভুত দীপ্তি। হেৰুৱা বিজ্ঞানী ডঃ অমলেন্দু বৰাৰ নাম এখন তেওঁৰ মনত জপনা-জপনকৈ বাজি আছিল। গুৱাহাটীৰ অধ্যাপক ডঃ পাটগিৰিৰ কথা অনুসৰি, ১৯৮৩ চনত এই বনখনৰ মাজতে কোনোবাই শেষবাৰৰ বাবে দেখা পাইছিল অমলেন্দুক—এক মৃতভাসমান দেহ হিচাপে, যি ৰাতিপুৱা চন্দ্ৰালোকৰ কিৰণত অদৃশ্য হৈ গৈছিল। অৰ্ণৱে নিজৰ ডায়েৰীৰ পৃষ্ঠাত এই ঘটনাৰ কথা লিপিবদ্ধ কৰি থৈছিল, কিন্তু বৰ্তমান বাস্তৱত তেওঁ সেই অদ্ভুত অভিজ্ঞতাৰ সন্মুখীন হ’বলৈ সাজু আছিল। গছৰ পাতবোৰৰ মাজেদি ভাহি অহা হালধীয়া জোনাকিৰ পোহৰে বনৰ বাটটো এটা অপূৰ্ব ধোঁৱাৰ দৰে দেখাইছিল, আৰু সেয়া মানসিক ভ্ৰান্তিৰে নহয়, বাস্তৱতে কোনোবা এক শক্তিৰে চালিত যেন লাগিছিল।

তেওঁ চৌপাশে চাবলৈ চেষ্টা কৰিছিল, কিন্তু বনখন যেন এক স্বতন্ত্ৰ জীৱ হোৱাৰ ভাৱত তেওঁৰ চাৰিওফালে সলাই ফুৰিছিল। গছবোৰে তেওঁৰ কাষলৈ আগবাঢ়ি আহিছিল যেন, আৰু তেওঁৰ ভৰিৰ তলত থিতাপি ধৰিছিল এক কঠিন নৈঃশব্দ্য। হঠাৎ, তেওঁৰ দৃষ্টিত পৰিল এটি বেলিৰ পোহৰৰ দৰে দীঘল ৰূপ—বিলীন হোৱা পিন্ধা কাপোৰৰ এক আৱলম্বিত ছায়া। বতাহৰ শব্দ, পাতৰ কঁপনি আৰু এক প্ৰাকৃতিক ত্ৰাসৰ সন্মিলনে অৰ্ণৱৰ বুকু কঁপাই তুলিছিল, তথাপি তেওঁ আগবাঢ়ি গৈছিল। ছায়াটো ঠিয় আছিল এটি জোঙা গছৰ কাষত, আৰু তাত এটা অপৰিচিত গানৰ ছাঁ বাজি আছিল—বোধহয় এটা ল’ৰালোকৰ কণ্ঠ, কিন্তু অতি সুকোমল আৰু বেদনাৰে ভৰা। অৰ্ণৱ গছটোৰ ওচৰলৈ গৈ টোকা দিছিল, কিন্তু তাৰ পাছত এক গৰ্জন আৰু শব্দত গছৰ তলৰ মাটি খহিবলৈ ধৰিলে। তেওঁৰ ভৰি খহি গ’ল আৰু তেওঁ পৰি পৰিল এটা পাতল তলত—চোতাল এটি গোপন গুহাৰ পৰা এক সোণালী পোহৰ আহি আছিল।

অৰ্ণৱ জোকাৰি উঠিল, আৰু চমকেৰে চাৰিওফালে চালে। গুহাটোৰ ভিতৰত আছিল পুৰণি বৈজ্ঞানিক সঁজুলি, টিনৰ বাকচত ভৰ্তি বাতৰি কাকত, আৰু এটা পচা লাঠিৰে টান মাৰি বান্ধি থোৱা ডায়েৰী। যেতিয়া তেওঁ ডায়েৰীখন খুলিলে, তেতিয়া দেখা পালেগৈ ‘অমলেন্দু বৰা’ নামটি পৃষ্ঠাৰ ওপৰত লেখা। ভিতৰত আছিল কিছুমান অদ্ভুত পৰ্যবেক্ষণ—বনৰ ভিতৰত এটা জৈৱিক বিভ্রম, এক বৈদ্যুতিক চুম্বকীয় বিকিৰণৰ আধাৰত গঠিত পৰিচালনাৰ কাহিনী, আৰু এক “প্লাজমা প্ৰতিচ্ছবি”ৰ কথা—যিটো একেই স্থানত অৱস্থিত হ’ব পাৰে, কিন্তু পৃথিৱীৰ পৰা দৃশ্যমান হোৱাৰ বাবে কিছু বিশেষ সময় আৰু চন্দ্ৰালোকৰ মিলন প্ৰয়োজন। অৰ্ণৱ কঁপি উঠিছিল, কাৰণ তেওঁ যি ছায়া দেখিছিল, সেইটো হ’ব পাৰে এক বিজ্ঞানী পৰীক্ষণৰ ফল। কিন্তু যেতিয়া তেওঁ তলৰ পৃষ্ঠাটো খুলিলে, তেতিয়া এটা হেঁপাহৰ শব্দ শুনা গ’ল—”সাৱধান, প্ৰতিচ্ছবি সবসময় সঁচা নোহোৱা হ’ব পাৰে!”

***

মই বৰদিনীয়া পৰা অজানিতে বহুত টানটান অনুভৱ কৰি আহিছিলো, কিন্তু চিৰাগ বন, পূৰ্ণিমাৰ জোনাক, আৰু সান্ধ্য সন্ধিক্ষণত দেখা সেই উৰুৱা প্ৰতিচ্ছবিৰ পৰাৰ পিছত মোৰ ভিতৰত যেন কিবা এক অচিন ভয়, ৰহস্য আৰু জ্যোতিষ্মান অনুভৱে ঠাই ল’লে। হৰিণকৃষ্ণ দাইৰ লগত কথা পাতি বুজিলো, সি ক’লে “বাবা, যদি তোমাৰ সাহস থাকে, বনটোৰ ভিতৰত এটা প্ৰাচীন ‘ছিপচিপীয়া পথ’ আছে, যি কেৱল জোনাকত দেখা যায়… সেইখিনিতে বহু পূৰ্বে উধাও হৈছিল এজন বৌদ্ধ সন্ন্যাসী, কোৱা হয় সেয়া আছিল এক গুপ্ত সন্ন্যাস-ভৱনলৈ যোৱাৰ পথ, কিন্তু কেতিয়াও কোনোৱে উভতি অহা দেখা নাই।” মোৰ মনেৰে একেটা কথাই বজাব ধৰিলে — মই সেই পথ বিচাৰিম। নিশা দুটাৰ পাছত, পূৰ্ণ জোনাকত মই এবাৰ আকৌ বনলৈ ৰ’লোঁ। বনৰ শীতলতা, অদ্ভুত নিস্তব্ধতা আৰু কেৱল চকুত পৰি থকা এজোপা সজীৱ জোনাক—এইবোৰৰ মাজতে সেই ‘ছিপচিপীয়া পথ’ ধৰা পৰিল। সেউজীয়া জোপোহা আৰু পচা পাতৰ মাজেৰে এটি কুঁহিপাতেৰে ভৰা, গোটেই পৃথিৱীৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হোৱা যেন লাগিল। যিমান আগুৱাই গৈ থাকিলোঁ, তিমানেই সময় যেন বেয়া হ’ব ধৰিলে। মূৰৰ ওপৰত থকা বাঁহৰ পাতবোৰে খটখটকৈ শব্দ কৰাত কাণবোৰ একেৰাহে টান মাৰি থাকিল। কিবা এটা গন্ধ, যেন শোচনীয় সময়ৰ, যেন প্ৰাচীন জলস্নানঘৰৰ ধূপৰ গন্ধ… আৰু তাৰ পাছতে হঠাৎ, মোৰ শিপাহি গা গচ গচাই উঠিল।

চিপচিপীয়া পথটো মোৰ মনোক উপায়েৰে পুৰণি স্মৃতি সজাই তুলিছিল। অনুভৱ কৰিলে যেন এই পথ আগতে কোনো এক জীৱনত মই পাৰ হৈ গৈছিলোঁ — গছৰ গুৰি, তলত থোৱা পাথৰখিলি, বাতি নিভা টিলাৰ ওপৰত শ্মশানবিলাস — সকলো যেন পূর্বজন্মৰ পৰিচয়! হঠাৎ বহুত তলৰ পৰা এটি ঢপঢপনি শব্দ, যেন মাটি কেঁপি উঠিল, যেন কোনো গভীৰ গুহাৰ ভিতৰত পৰা ধ্বনি! মই দাঁতি খাই ৰ’লোঁ, বুকু ঢৌৱা ধৰিলে, কিন্তু মোৰ গতি ৰোৱা নাছিল। কিবা এটা অপাৰ শক্তিয়ে যেন মোক তাত লৈ গৈ আছিল। এবাৰ লগত অনা পেনটোচটো জ্বলাই চাইলোঁ, যদিও জোনাকত দেখা গৈছিল পথটো, এতিয়া পেনটোচৰ পোহৰত তাৰ কোনো ৰূপ নাই! যেন কোনো জাদু, কোনো বিভ্ৰম! কাষৰ পৰা এটি ধুমুহাৰ দৰে ধুমধুমোৱা পোৱা শব্দ, আৰু তাৰ পাছতে দেখা গৈছিল এজনা জোবালা কণ্ঠৰ বৌদ্ধ ভিক্ষু, সুৰজীৱ শূন্য চকু, আৰু পৰিধানত গা কঁপোৱা লালবর্ণ কাসায়। সি হাঁহিলে, আৰু কৈ উঠিলে — “তুমি আহিছা! বহুদিনত!” মোৰ শীৰ্ণ হৃদয় যেন থমকি ৰ’ল, আৰু হাঁহিটোত যে শীতল মৃত্যু সৰগে লুকাই আছিল, তাৰ ভয়াবহতা চিঞৰি উঠিল ভিতৰত।

ভিক্ষুটিয়ে ক’লে, “এই পথ, এই বনে এখন আত্মস্মৃতিৰ আধাৰ। তুমি হে যেন পুনৰ সেই বন্ধ দুৱাৰ খুলিছা। সময়, মৃত্যু, আৰু জোনাক — এই তিনিটাৰ মাজতে লুকাই আছে চিৰাগ বনৰ সাৰ্থকতা। তোমাৰ লক্ষ্য জানো একেই আছিল?” মই বাকৰিলোঁ, কিন্তু কিবা এটা মোৰ বুকুৰ গহীনত কৈ উঠিল — “মই এই পথৰ সত্য জানিব বিচাৰো।” সেই ভিক্ষু চকু মুদিলে, আৰু চিপচিপীয়া পথটো অলপ অলপকৈ পানীৰ দৰে হেৰাই গৈ থাকিল। কিন্তু মোক ক’লে, “এতিয়াও সময় আছে, পিছু হ’ব পাৰা। নহ’লে যি দেখা পাবা, তাক চাবলৈ মানুহৰ মন নাথাকে!” মই ঘূৰিলোঁ, কিয়নো মোৰ ভিতৰত এটি অসমাপ্ত অনিশ্চয়তাৰ বীজ বিয়লি পৰিছিল। পথটো হেৰালেও মোৰ স্মৃতি, সেই ঢপঢপনি শব্দ, ভিক্ষুটিৰ শূন্য চকু আৰু বনৰ খঙাল নিস্তব্ধতা—এইবোৰে কৰি থ’লে যে চিৰাগ বন এখন সাধাৰণ বন নহয়, এই বনৰ বুকুত ছিপচিপীয়া পথেই নোৱাৰে, ই আছিল এক জীৱনৰ মুখামুখি হোৱাৰ গোপন দ্বাৰ।

***

অ’তৰ দিনটোৰ পিছত চিৰাগ বন যেন ঘনতৰ হৈ পৰিছিল। পূৰ্ণিমাৰ ৰাতিত সূৰ্য পশ্চিম দিগন্তত লুকাই যোৱাৰ লগে লগে বনৰ বুকুৰ পৰা উথপত হোৱা কুহেলিয়ে আকৌ এবাৰ চন্দনক চেপি ধৰিলে। তেওঁৰ দুহাতত টর্চ আৰু কেমেৰাটো সদায়ৰ দৰে প্রস্তুত আছিল, কিন্তু আজিৰ ৰাতি আগৰ ৰাতিসকলৰ পৰা একেবাৰেই বেলেগ। তেওঁ সোঁৱৰণি কৰিলে অৰুণা দিহিঙীয়াৰ ৰাতিপুৱা দিয়া সংকেত—”আজি ৰাতি বনত নাহিবা, সপোনবোৰ জগৰ নহয়।” কিন্তু বৈজ্ঞানিক মনৰ পৰা আহিছিল যি সংশয়, তাতে থিয় দিব খুজিলে আত্মবিশ্বাস। তেতিয়াহে তেওঁ গোটেই মনত তুলি বনখনৰ আটাইতকৈ গভীৰ অংশলৈ আগবাঢ়ি গ’ল, য’ত বহুদিনৰ আগতে এজন সাধুক ৰাতিপুৱা শেষবাৰৰ বাবে দেখা গৈছিল। অলপ আগত আবছাকৈ দেখা পালেগৈ সেই অদৃশ্য প্ৰতিচ্ছবিটো—হালধীয়া পোহৰেৰে এক দেহহীন ৰূপ, যেন গছৰ ফাঁকে ফাঁকে চন্দ্ৰালোকত উৰি ফুৰে। চকুপাতে ধৰা যায়, কিন্তু কেমেৰাত নহয়। চন্দনে বৰ্তমান আগৰচাইকৈ কম ভয় পাইছিল, কিন্তু নিজৰ প্ৰশ্নবোৰক একে সময়তে প্ৰতিক্ৰিয়াও দিবলৈ ব্যস্ত আছিল। এইটো কি—প্ৰকৃতিৰ কোনো ৰসায়নিক বিক্ৰিয়া, না অনাত্মীয় শক্তিৰ প্ৰতিফলন?

এতিয়ালৈকে লগ পোৱা জনজাতিৰ বৃদ্ধাই কোৱা কাহিনীবোৰ মনত পৰিল চন্দনৰ। তেওঁ কৈছিল—”চিৰাগ বনত ওলমি থকা সত্ত্বাটো আমাৰ দেউতাৰ সময়ৰে পৰা আছে। ৰাতিপুৱা মূৰৰ ফালে থাকিলে, তাৰ বুকুতে গছৰ পাতবোৰে বাজে, যেন কিবা জন্তুয়ে সুৰ বজায়।” সেয়েহে চন্দনে সিদ্ধান্ত লৈছিল যে বনখনৰ শব্দবিজ্ঞানৰ অধ্যয়নো কৰিব। আজি ৰাতি কেমেৰাৰ লগত সাউণ্ড ৰেকৰ্ডাৰো লৈ গৈছিল, আৰু বনৰ মাজখনত অদ্ভুত এক স্পন্দন শুনি থমকি গ’ল। যেন কিছুমান লেপা শব্দেৰে বনটোক ঢাকি ধৰিছে—পূৰ্ণ নিৰৱতাতও লুকাই থকা এক বাৰে শুনা নাযোৱা ঢৌ। আৰু ঠিক তেতিয়াই, বনৰ ভিতৰত ভৰিৰ শব্দ, যেন কোনোৱে মাটিৰ ওপৰত চুলি টানি তেজেৰে ৰেখা আঁকে। চন্দনে পিছে ঘূৰাই নাচালে। তেওঁৰ দৃঢ় বিশ্বাস আছিল—যিকোনো অভিজ্ঞতাই বিজ্ঞানৰ প্ৰমাণ হব পাৰে। ক’ত জানো শুনা পাইছিল, “ভয়ৰ বেছি ডাঙৰ অংশটো হয় মনত, বাস্তৱত নহয়।” কিন্তু যি শব্দত এইবাৰ তেওঁ মুখামুখি, তাৰ বাস্তৱতাই যেন তেওঁৰ তলত মাটি কাঁপাই তুলিছিল। কাষত থকা এখন শুকান গছ অচলাকৈ চকুপাতে উজলি উঠিল, যেন ভিতৰ পৰা কোনোবা পোহৰৰ উৎস ফুটি ওলাইছে।

শেৱালী গছৰ ছাঁটোত ওলমি থকা সেই উৰুৱা প্ৰতিচ্ছবিটো চন্দনে প্ৰথমবাৰ চকু মেলি স্পষ্টকৈ দেখিলে। এবাৰ, দুবাৰ… তাৰ পাছত মূৰৰ মাজত শূন্যতা। যেন কিবা শীতল হাত এটা ওলাই তেওঁৰ কপাল স্পৰ্শ কৰিলে, আৰু ৰক্ত থমকি গ’ল। নিজকে ঘূৰাই লৈ তাৰ পাছে যেতিয়া চকু মেলিলে, তেওঁ দেখিলে—তেওঁৰ ওচৰত তলত বহি থকা ছাঁ পৰিছে এটি বালিকা ৰূপী প্ৰেতসত্ত্বাৰ। পুৰণি, কিন্তু চকুত সন্ধানৰ ৰেখা। “তুমি আকৌ আহিলা… কিন্তু এবাৰো ঘূৰাই ল’ব পৰা নাই মোৰ কথাবোৰ।” চন্দন অচিন্তনীয়তাৰে পেছ লৈ ক’লে—”তুমি কোন?” আৰু উত্তৰ আহিল নিস্তব্ধতা। সেই নিশা তেওঁৰ ৰেকৰ্ডাৰত কোনো শব্দ ধৰা পৰিল নাছিল, কেমেৰাত কোনো দৃশ্য নাছিল, কিন্তু তেওঁ নিজে দেখিছিল, শুনিছিল, অনুভৱ কৰিছিল। ৰাতি আকাশেৰে ঘূৰি ফুৰা এটি চকু যেন তেওঁৰ ওপৰত নিৰীক্ষণ কৰিছিল। চন্দনে বনলগ্ন আশ্ৰয়ত ওলাই, বিৰিখৰ পাতত ঘাম-মিহলি হাতখিনি থৈ চকু বন্ধ কৰিলে। ৰাতি পাৰ হব লাগিছিল, কিন্তু এক শীতল অনুভৱ লৈ সেয়া তেওঁৰ বাবে হ’ল এটা আৰম্ভণি। চিৰাগ বন এখন বৈজ্ঞানিক অভিজ্ঞতাৰ ক্ষেত্ৰ নহয় কেৱল, ই এক গভীৰ আত্মীয়তাৰ বন, য’ত প্ৰকৃতি, লোককথা আৰু আত্মাৰ ক্ষীণ বিৰক্তি মিলি এক নতুন ইতিহাস লিখি ৰাখিছে।

_____