চিৰদিনৰ বাবে

অৰুণ বৰা

সোঁৱৰণিৰে ভৰা বসন্তৰ এটি পুৱা আছিল। গুৱাহাটীৰ পৰা অহা যাত্ৰা শেষ কৰি, অৰ্ণৱে ছেটেলাইট হস্পিটেলৰ নতুন বাসগৃহলৈ পুৱা প্রায় তিনি বাজি ওলাল। নৱ-নিযুক্ত চিকিৎসক হিচাপে এটা গাঁওলৈ আহি থকাৰ কথা সি ভাবিও নাছিল। কিন্তু ভাগ্যৰ বাটেই এইবাৰ তেওঁৰ পদচিহ্ন লৈ গৈছিল শালমৰা নামৰ এটি সৰু, সুৱাসে ভৰা, নিঃশব্দ গাঁওলৈ।

পথটোৰ দুই কাষেৰে দিঘলীয়া বাঁহজোপা, কলপাতৰ মাজেৰে উৰি ফুৰা জোনাকীয়া পোৱালি পোহৰ, আৰু বেলিৰ পুৱা ৰঙচঙীয়া কিৰণ—এই সকলোবোৰেৰে অৰ্ণৱৰ মনটো একেবাৰেই কোমল হৈ পৰিছিল। গুৱাহাটীৰ কংক্ৰিটৰ ভিৰৰ পৰা সৰি আহি সি যেন নিজকে খুজিবলৈ আহিছে এইখিনিত।

স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰখনৰ বাসগৃহটো সাধাৰণ, কিন্তু পৰিস্কাৰ। এখন টিনৰ চালি, দুটা কোঠা, আৰু এটি সৰু বাগিচা—য’ত আগেয়ে কোনোবাই ৰজনীগন্ধা গুটি বসাই থৈ গৈছিল। ঘৰৰ চাবি লৈ স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰৰ পোন-পটীয়া কৰ্মচাৰী প্ৰকাশে হাঁহি দি ক’লে,
“ডাক্তার বাবু, আপুনি আহি গাঁওখনৰ ভাগ্য খুলি দিলে। আগৰ দুজন ডাক্তৰে দীঘল দিন থাকিবই নিদিল। কিন্তু আপুনি চাই থকা মানুহ যেন লাগিছে।”

অৰ্ণৱ হালকৈ হাঁহি দিলে। সি সদায় তলৰ পৰা ওপৰলৈ আৰম্ভ কৰা প্ৰকৃতিৰ মানুহ। আপোনাৰ মাজত মানুহ হ’বলৈ লৈছে। যি গাঁৱে নিজৰ চিকিৎসালয়ত মানুহে নামমাত্র ভৰসা ৰাখে, সেই ঠাইলৈ আহি পৰিবচোন কিছু মুখৰ বিৰোধতো সাহস লাগে।
“আচলতে মই আহিছোঁ শিকিবলৈ,” সি ক’লে। “গাঁৱৰ মানুহে মোক কি শিকাব পাৰে, মই সেইটো চাই আছোঁ।”

বিছনাত পৰি থকা অৱস্থাতেই, গাঁৱৰ শব্দবোৰে তেওঁৰ মনত এটি মিঠা সুৰ তুলিছিল। দূৰৰ পৰা আহি থকা গৰুৰ ঘণ্টাৰ শব্দ, চ’ৰাত ৰঙা গাভৰুৰ সুৰেৰে মাত লগোৱা “জল আনিম যাওঁ”, আৰু কেঁচা ধূলিৰ সোঁতত উৰি ফুৰা সৰু সৰু খোজৰ শব্দ।

পৰদিনা পুৱা, স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰত অৰ্ণৱক স্বাগতম জনাবলৈ এটি সৰু সভা পাতি দিয়া হৈছিল। এটা উন্মুক্ত অঙন, চাৰিওফালে গছগছনিৰে ঘেৰি ধৰা। স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰৰ সহকাৰী, গাঁওৰ কিছু শিক্ষয়িত্ৰী, আৰু স্থানীয় পঞ্চায়তৰ মেম্বাৰসকল উপস্থিত আছিল।

সেই সময়তেই অৰ্ণৱ প্ৰথম ৰাধাক দেখিলে।

সৰল বগা মেখেলা-চাদৰ, দীঘল বেনী, আৰু চকুত এটি বুদ্ধিৰে ভৰা দীপ্তি। ৰাধাই কথা পাতিলে—
“আপোনাক স্বাগতম জনাইছো শালমৰা গাঁৱলৈ। আমাৰ গাঁও আৰু আমাৰ শিশুসকল আপোনাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিছে। আমাৰ বিদ্যালয়ৰ পৰা শিশুবোৰৰ স্বাস্থ্য পৰীক্ষা আৰম্ভ কৰিলে ভাল হ’ব।”

অৰ্ণৱে হাঁহি দি ক’লে—
“নিশ্চয়। শিশুসকলৰ পৰা আৰম্ভ কৰাটেই সঠিক। আমি সকলোৱে একেলগে কাম কৰিম।”

ৰাধাৰ চকুত এটি বিস্ময় আৰু সন্মানৰ মিশ্ৰ অনুভূতি দেখা গ’ল। গাঁওত সদায় দেখিব পৰা চিকি চিকি বৰণীয়া মেজাজৰ মানুহ নহয় অৰ্ণৱ। সি একেটা শব্দৰ ভিতৰতে মানুহক ধৰিব পৰা মানুহ।

সেইদিনাৰ পিছতেই অৰ্ণৱ গাঁওখন চাবলৈ ওলাল। চৌদিশে ঘূৰি ঘূৰি খোজ ল’লে—বামুণ গাঁৱ, হাজাম পট্টি, নিমখ গাওঁ, আৰু গাঁওৰ উত্তৰ-পূব কোণত থকা পুখুৰীডাল। তাত মানুহে কয়, বিয়াৰ দিনত পুখুৰীৰ পানীত মুখ ধুলে সপোন পূৰণ হয়।

ঘূৰি আহি ক্লান্ত হৈ স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰৰ পাছেৰে থকা বাঁহজোপাৰ কাষত বহি আছিল। তেতিয়া ওচৰে-পাজৰে কিবা এক সুৰ পাই উঠি গ’ল—
“সেউজীয়া পাটৰ বেনা, পাহি হৈ ওলমি ৰ’ব…”
আচলতে গান। গাওঁৰ ভিতৰৰ কোনো গীত।

সাবধানে পঢ়ি চালে, দেখা পালে— ৰাধা। গাঁওৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক লগত লৈ পাঠ্যপুস্তকৰ বাহিৰে গান-নৃত্য, স্বাস্থ্য আৰু পৰিৱেশ বিষয়ক শিক্ষা দিছিল। তেওঁলোকৰ মাজত এক উৎসাহ। অৰ্ণৱৰ মনত নিজেই অলপ হেঁপাহ কৰি ক’লে — “মানুহজনে ডাঙৰ কাম কৰে, কিন্তু এনে মানুহৰ হাতত গঢ়ি উঠা সমাজেই ডাঙৰ হয়।”

এদিন স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰত এটি সৰু স্বাস্থ্য শিবিৰৰ আয়োজন হৈছিল। ৰাধাই বিদ্যালয়ৰ পৰা ৩৫জন ছাত্ৰ-ছাত্ৰী লৈ আহিছিল। তেওঁ সদায় ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক বুজাইছিল— “সুস্থতা মানে মাথোঁ অসুখ নাথাকিব নোৱাৰে, সুস্থতা মানে আনন্দ, বিশ্বাস, আৰু ভাল আচৰণ।”

শিশুসকলত এটা নতুন উৎসাহ। ৰোগ পৰীক্ষা শেষ হোৱাৰ পিছত, অৰ্ণৱে খবৰ ল’লে,
“আপোনাৰ নামটো স্পষ্টকৈ শুনা নাছিলোঁ আগতে। ৰাধা, নে?”

“হয়। ৰাধা বৰা,” সি হালধীয়া ওড়নাটো ঠিক কৰি ক’লে। “আপুনি ঠিক ক’লে— শিশুসকলৰ পৰা আৰম্ভ কৰাটেই বেছি গুৰুত্বপূর্ণ। গতিকে, মই ভাবিছোঁ আপোনাৰ স্বাস্থ্য শিবিৰবোৰত বিদ্যালয়কও সম্পৃক্ত কৰিব পাৰি।”

অৰ্ণৱে চকুৰ মাজে চালে—
“সঁচাকৈয়ে, মই আপোনাৰ সহায়ত কাম কৰিবলৈ মুখি আছোঁ। আপুনি মোৰ আগত আগবাঢ়ি থাকিলে, গাঁওখনক একেলগে সলনি কৰিব পাৰিম।”

আৰম্ভ হ’ল এটি বন্ধুত্ব, এটি চিনাকি—যিটো কোনো ঘোষণাত নাছিল, কিন্তু দুয়োৰে অন্তৰত ধৰি ধৰিছিল।

দিনবোৰ পাৰ হৈছিল। অৰ্ণৱৰ চকুত ৰাধাৰ ছবি যেন আৰু মিহলি হৈ পৰিছিল। ৰাধাৰ হাঁহি, ছাত্ৰীক মাত লগোৱা ভঙি, পানীৰ বোতল এটা কঁপাই ধৰাৰ সময়ত তেওঁৰ আঙুলিৰ লাজুকতা—এই সকলোবিলাক যেন মনত এটি অজান অনুভৱৰ সৰগীত বজাইছিল।

আৰু ৰাধাৰ ওচৰত অৰ্ণৱ—একেবাৰেই বেলেগ। কথা পাতোতে সৰল, কিন্তু চকুৰ ভাষাত গভীৰতা। মানুহৰ গা ধৰি কথা পাতে, কিন্তু গাঁৱৰ দুঃখ-কষ্টকো সমানভাৱে বুজে। আৰু সেয়াই বোধহয় তেওঁক আন ডাঙৰ ল’ৰাবোৰৰ পৰা পৃথক কৰি তোলে।

এদিন ৰাতিপুৱা বেলিটো অলপ মেঘাচ্ছন্ন। অৰ্ণৱে স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰৰ বাগিচাত পানী ঢালি আছিল, তেতিয়াই ৰাধাই আহি ক’লে—
“আপোনাৰ সেউজ গছবোৰ ফুলি উঠিছে। সঁচাকৈয়ে, গাঁওখন আপোনাৰ দৰে এজন মানুহ বিচাৰি আছিল।”

অৰ্ণৱে হঠাৎ কৈ পেলালে—
“আৰু মই… মই আপোনাৰ দৰে এগৰাকী মানুহ বিচাৰি আছিলোঁ।”

ৰাধা অলপ থমকি ৰ’ল। কথা একো নক’লেও চকু নমাই হাঁহি এটা দিলে—মৃদু, নিৰ্বাক, কিন্তু হৃদয় চুই যোৱা।

এই দিনবোৰ আছিল বতাহৰ দৰে—চিৰকাল স্পর্শ কৰি গৈ যোৱা, কিন্তু ধৰা নপৰা। কিন্তু যিবোৰ ধৰা নপৰেও হৃদয়ত ৰৈ যায়, সেইবোৰেৰে আৰম্ভ হয় এক ভালপোৱাৰ যাত্ৰা।

***

ব’হাগৰ চপচপীয়া পুৱা। বতাহত এবিধ মিষ্টি পকা আমৰ গন্ধ। গছবোৰে সেউজীয়া পাতত নতুন প্ৰাণৰ হাঁহি পিন্ধিছে, যেন প্ৰতিটো ডালেই এজোপা নতুন সম্ভাৱনা। শালমৰা গাঁৱত বসন্ত আৰু চেনেহৰ গন্ধ মিলে মিশে থাকে—অৰ্ণৱ আৰু ৰাধাৰ মাজত যেন সেই গন্ধবোৰেই এটি নতুন বন্ধুত্বৰ বীজ বপন কৰি গৈছে।

অৰ্ণৱে যেতিয়া প্ৰথমবাৰলৈ স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰৰ পৰা ওলাই গৈ গাঁওখন চিনিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল, তেতিয়াৰ পৰাই তেওঁ ৰাধাক কেতিয়াবা পথত, কেতিয়াবা বিদ্যালয়ৰ কাষৰ পানীৰ টাংকীৰ ওচৰত, বা পুখুৰীৰ দাঁতিত ছাত্ৰীসকলৰ মাজত পায়। প্ৰথম কেইবাৰমান দেখা হৈ থাকিলেও তেওঁলোকৰ মাজত নিয়মিত কথা হোৱা নাছিল। কিন্তু স্বাস্থ্য শিবিৰৰ পিছৰ পৰা কথোপকথন কিছু অলপ বেছি হৈছিল—একেবাৰে নম্ৰ, বোধশীল, আৰু প্ৰাণখোলা।

এদিন ৰাধাই অৰ্ণৱক বিদ্যালয়লৈ নিমন্ত্ৰণ জনালে। “আপুনি যেতিয়া ফুৰি ফুৰি শিশুসকলৰ খবৰ লয়, তেতিয়া তেওঁলোকে আপোনাক চিকিচক বুলি নহয়—বন্ধু বুলি ভাবে। এজন বন্ধুৰ উপস্থিতি স্কুলত হ’লে তেওঁলোকে স্বাস্থ্যক কথা নহয়, খেলা-বান্ধোনৰ দৰে ল’ব।”

অৰ্ণৱে সেই নিমন্ত্ৰণ আগ্ৰহেৰে গ্ৰহণ কৰিলে।

বিদ্যালয়খন আছিল এখন প্ৰচলিত প্রাইমাৰী স্কুল—দুটা দহ ফুটীয়া কোঠা, এবিধ বুটলেহীয়া বগা বগা দেওয়াল, আৰু কাষত এটা টিনেৰে ঢাক দিয়া ছাঁ। ছাত্ৰীসকলে নিজে নিজে তৈয়াৰ কৰা ৱেলকাম চিঠি অৰ্ণৱৰ ওচৰলৈ লৈ আহিছিল। ক’জনা ল’ৰা-ছোৱালীয়ে তেওঁৰ হাতত এটি পাঁপৰিত চিত্ৰ দিছিল—”ডা. অৰ্ণৱ আঙ্কল, আপোনাক ভাল পাওঁ” বুলি।

এই মমতাৰে অৰ্ণৱ চুপচাপ হৈ গ’ল। সি চকুৰে চকুৰে ৰাধাক চাই কৃতজ্ঞতা জনালে।

“আপোনাৰ হাতেই এইবোৰ সম্ভৱ হৈছে,” সি ক’লে।

“তেওঁলোকে মাথোঁ আপোনাৰ মতেই এজনক খুজি আছিল,” ৰাধাই মৃদু হাঁহিৰে কলে।

সেই দিনা বিদ্যালয়খনত গোটেই দিন থাকিলে অৰ্ণৱ। শিশুসকলৰ দাত পৰীক্ষা, ভেকচিন বিষয়ে কথা, আৰু স্বাস্থ্য-চেতনামূলক এটা সৰু নাটক—যিটো ৰাধাই নিজে লিখিছিল। নাটকখনত এটি দৃশ্যত এজন “চিকিচক” আছিল যিজনে “পথাৰৰ পানী খোৱাৰ আগেয়ে পাতল চিতাই খাই ল’ব” বুলি কয়। অৰ্ণৱে তেতিয়া অনুভৱ কৰিছিল—এই নাটক, এই ভাষা, এই চিনাকি—এইবোৰেই শিক্ষাৰ আসল ৰূপ।

বিদ্যালয়ৰ দিনত পিছত ৰাধাই অৰ্ণৱক ক’লে, “আপুনি হ’লে পলাসতলি পথাৰৰ ফালে গৈছিলেনে? সৰু সৰু ৰঙা ফুল ওলায়, গাঁওখনে ‘লাজলজা ফুল’ কয়। শৈশৱৰ মিঠা সময় কটাইছিলোঁ তাত। আহক, খোজ খুজি যাব।”

অৰ্ণৱে ইতস্তত বোধ নকৰে। তেওঁ মাজে মাজে এইবোৰ নিমন্ত্ৰণক এক দিশত ধৰা হাত হিচাপে ভাবে—যি হাত বন্ধুত্বৰ, আৰু হয়তো কোনোদিন পাৰ হৈ গৈ ভালপোৱাৰ।

তেওঁলোক পলাসতলিৰ পথাৰেদি খোজ কঢ়াইছিল। পথাৰৰ মাজেৰে এখন সৰু পাঁজ বাট। দেহালি ধৰি উঠা ধান, তাৰ মাজত লুকাই থকা চিৰিকীয়া পোক, আৰু ঠাণ্ডা বতাহেৰে উৰা ওলোৱা শুকান পাতা।

“এই পথাৰখনত মই কালি ৰাতি স্বপ্ন দেখিছিলোঁ,” ৰাধাই কলে।
“সপোন?” অৰ্ণৱে অলপ আচৰিত।
“হয়। মই হেঁপাহ কৰোঁ এই পথাৰ এখনত এটি মুক্ত বিদ্যালয় খোলাৰ। য’ত পাঠ্যপুস্তক নাথাকিব, কিন্তু বাচিবলৈ শিকাব।”

অৰ্ণৱ ৰাধাৰ ফালে চাই থাকিল—তেওঁৰ চকুত এটি দীপ্তি আছিল, যেন দীঘল দিগন্তখন হেঁচি ধৰিব পাৰি।
“আপুনি যদি খোলে, মই প্ৰথমজন হব যিয়ে আহি স্বাস্থ্য শিক্ষাৰ দায়িত্ব ল’ম।”

তেওঁলোকৰ মাজত এটি হাঁহি বিনিময় হ’ল—যিটো বেলিৰ পোহৰৰ দৰে কোমল আৰু স্থায়ী। কেইদিনমানৰ পিছত অৰ্ণৱক ৰাধাই নিজৰ ঘৰলৈ নিমন্ত্ৰণ জনালে। মায়েক জীয়ৰী দুজন। পিতৃ দেহাৱসান হৈছিল দীঘল দিন আগতেই। ঘৰখন চাদৰৰে ঢাক দিয়া পৰিষ্কাৰ, শান্ত পৰিৱেশ। এপিন গজালি কালি সজা কলসী, চকুত শীতলতা দিয়া ধলা শোণিতলীয়া ৰঙ।

অৰ্ণৱে ৰাধাৰ মাকে নম্ৰস্বৰে ক’লে—
“আপোনাৰ কথা শুনিছো। বৰ সহজ আচৰণ। গাঁৱৰ মিছা গর্ব নকৰা মানুহবোৰে বেছি দিন থাকিব নোৱাৰে। কিন্তু আপোনাৰ আশাত আছো।”

অৰ্ণৱে সন্মান দেখুৱাই ক’লে—
“মই আপোনালোকক মৰমেৰে দেখোঁ। এই গাঁও মোৰ ঘৰ যেন লাগিছে। যদি কোনোদিন এই ঠাই এৰি যাম, মনত গাঁৱৰ পুখুৰী, গছ, আৰু আপোনালোকৰ মুখ থাকিব।”

সেই দিনা ৰাধাৰ মাকৰ লগত কথা পাতি অৰ্ণৱে এটা বুজিলে—এই ঘৰ, এই মহিলা, আৰু এই গৃহিণীৰ পোহাৰেই ৰাধাক গঢ়িছে। শক্তিশালী, কিন্তু কোমল। আত্মবিশ্বাসী, কিন্তু নম্ৰ।

এদিন বাটত দেখা পোৱাৰ সময়ত অৰ্ণৱ ক’লে—
“আপোনাক কেতিয়াবা মোৰ মনত সুধিবলৈ মন যায়—আপুনি কিমান অলপতে কিমান বেছি ওলাইছে। আপোনাৰ দৰে মানুহ খুব কম পাইছোঁ।”

ৰাধা অলপ লাজ পালে। হাঁহি এটা দিলে, চকু নমালে।

“মই নামৰ বাবে নকৰোঁ, অৰ্ণৱ। মই মাথোঁ কাম কৰোঁ—কাৰণ মই জানো, মোৰ কামে কোনোবাই এবাৰ হাঁহি দিব পাৰে।”

অৰ্ণৱ অলপ সময় চুপ থাকিল, তাৰপাছত ক’লে—
“আপোনাৰ হাঁহিত মই ঘৰৰ গৰম পোৱা অনুভৱ কৰোঁ।”

তেওঁলোকৰ মাজত প্ৰেমৰ কোনো প্ৰচলিত শব্দ নাই, কিন্তু প্ৰতিটো বাক্য, চকুৰ চলাচল, আৰু সহানুভূতিৰ মৃদু স্পৰ্শ—এইবোৰে এটা অলেখ পৰ্যায় অতিক্ৰম কৰি ল’বলৈ ধৰিছে।

এদিন ৰাধাই অৰ্ণৱক এটি চিঠি দিলে। ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে “শব্দ বনাওঁ, মনৰ কথা ক’ওঁ” নামৰ এটি প্রকল্পত অংশ লৈছিল। প্ৰতিজনে নিজৰ “পছন্দৰ মানুহ”ক উদ্দেশ্য কৰি এটি চিঠি লিখিছিল। এজন ছাত্ৰ—বিজু নামৰ ৯ বছৰীয়া ল’ৰাই লিখিছিল—
“মই ডা. আঙ্কলক ভাল পাওঁ। সি কেতিয়াও ক’ৰ পৰা আহিছে বুলি গৰ্ভ নকৰে। সি কৈছিল—মই তোমাৰ বন্ধু।”

অৰ্ণৱৰ চকুত চকুৰে পানী আহিছিল।

“তেওঁলোক আপোনাক নিজৰ মানুহ ভাবে,” ৰাধাই কলে।

অৰ্ণৱ ক’লে—
“আৰু মই তেওঁলোকক মোৰ পৰিয়াল বুলি ভাবোঁ। আৰু আপোনাক…”

তেওঁ থমকি গ’ল। শব্দবোৰ মুখৰ ওচৰলৈ আহি ওলাব পৰা নাই।

সেইদিনা অৰ্ণৱ বাগিচাৰ গছত নতুন পাত ওলাইছে বুলি লক্ষ্য কৰিলে। খালী হাতে গুটি দিছিল, আৰু এতিয়া নতুন সেউজ পাত ওলাল।
এবিধ মিঠা অনুভূতিৰ দৰে—সেই চিনাকি, যি এতিয়া ভালপোৱাৰ সিমানতোকে অলপ ওচৰলৈ লৈ গৈছে।

 ***

শালমৰা গাঁৱৰ আকাশ যেন দিনকেদিনে বেছি উজ্জ্বল হ’ব ধৰিছে। ব’হাগৰ পঁজাত নতুন নতুন সূর্য, নতুন নতুন হাঁহি। অৰ্ণৱৰ বাবে এই গাঁওখন অচিনাকী হৈ আৰম্ভ হৈছিল, কিন্তু এতিয়া তাতেই তেঁও নিজকে ঘৰ হোৱা মানুহ যেন অনুভৱ কৰে। আৰু এই অনুভৱৰ মাজতেই ৰাধাৰ উপস্থিতি এটি মিঠা আলোকৰ দৰে।

অভিজ্ঞতাৰ সৈতে অনুভৱৰ জটিল বয়ন যেতিয়া হ’ব ধৰিছিল, ঠিক তেতিয়াহে আহি পৰিল পল্লবী।

পল্লবী আছিল অৰ্ণৱৰ মেডিকেল কলেজৰ সহপাঠী। এক সময়ত তেঁওলোকৰ মাজত এটা চুকচুকীয়া প্ৰেমৰ সূত্ৰপাত হৈছিল, যদিও সেয়া সময় আৰু বাস্তৱৰ পাহাৰৰ তলত চাপি গ’ল। পল্লবী এতিয়া এখন NGO-ৰ স্বাস্থ্য পৰ্যবেক্ষক হিচাপে কাম কৰে, আৰু তেঁও অচিনাকৈ শালমৰাত হাজিৰ হ’ল—এক শিবিৰ পৰ্যবেক্ষণৰ বাবে।

অৰ্ণৱৰ বাবে এইটো এটা আচৰিত পুনর্মিলন। কিন্তু ৰাধাৰ বাবে, পল্লবী আছিল কেৱল এখন “বহিৰাগত NGO”ৰ প্ৰতিনিধি।

“অৰ্ণৱ, এই ছোৱালীজনী আপোনাৰ পৰিচিত যেন লাগিল,” ৰাধাই মিচিকি হাঁহিৰে ক’লে, যেন কোনোমতে ভাৱ লুকুৱাব খুজিছে।

“হয়, বহু পুৰণি সহপাঠী। পল্লবী। একেলগে গুৱাহাটী মেডিকেলত পঢ়িছিলোঁ,” অৰ্ণৱ ক’লে।

“বেশ,” ৰাধাই হেলান দি ক’লে, “পঢ়া পঢ়ি তেতিয়াৰ কথা নহয়। এতিয়া কাৰ সহানুভূতি কাক পালে, সেয়া গুৰুত্বপূৰ্ণ।”

অৰ্ণৱ অলপ থমকি ৰাধাৰ চকুলৈ চাই থাকিল—এইটা ঈৰ্ষা নে মিচিকি অসন্তোষ?

পল্লবীয়ে অৰ্ণৱক পলাসতলিৰ পথাৰত বিচাৰি পালেগৈ। সেইয়ে আছিল অৰ্ণৱ আৰু ৰাধাৰ পৰস্পৰে হৃদয় খুলা ঠাই—সেই ঠাইত পল্লবীৰ আগমন যেন এটি লাজে গজল ফুলত আচলীয়া বতাহ।

“তই এখানতে থাকিস নে?” পল্লবীয়ে ক’লে, চকুত বিস্ময়।
“হয়। কিছুদিন হ’ব লাগিছে। অৱশ্যে, এই গাঁওয়ে মোক থ’লে,” অৰ্ণৱ উত্তৰ দিলে।
“গাঁওয়ে? নে গাঁৱৰ কোৱালিফাইড শিক্ষিকাই?” পল্লবী সজীৱ হাঁহিৰে ক’লে।

এই প্ৰশ্নৰ উত্তৰ অৰ্ণৱে নিদিলে। পিছে তেঁও লক্ষ্য কৰিছিল—দূৰত ৰাধা, দূৰবীন চকুত, তেওঁৰ কাষলৈ চাই আছে।

পল্লবীৰ উপস্থিতি শালমৰাৰ বাতাবৰণৰ মাজত এটি সৰু কম্পন আনিলে। হঠাৎকৈ ৰাধাৰ হাঁহিত এটি কৰ্কশতা দেখা গৈছিল। আগৰ মৃদু উষ্ণতাৰ ঠাইত বৰং এটি ৰক্ষণশীল দূৰত্ব।

একদিন অৰ্ণৱে রাধাক কৈছিল—

“আপুনি অলপ অলপ সৰি গৈছে। ক’ত হেৰাল সেই সহজ হাঁহিটো?”

“হাঁহিটো এতিয়াও আছে, অৰ্ণৱ। মাথোঁ আগতে যি কথাত হাঁহিছিলোঁ, এতিয়া সেই কথা বেয়া লাগিছে। হাঁহি সকলো সময়ত আনন্দৰ পৰিচায়ক নহয়,” ৰাধাই ক’লে, চকু খুলি নচাই।

“আপুনি মোৰ ওপৰত অভিমান কৰিছে?”
“হয়তো, হয়তো নহয়। মই মাথোঁ হাঁহি বহুত বেছি দিছিলোঁ—এতিয়া খৰচ বাচিছোঁ।”

অৰ্ণৱে বুজিলে—এই হাঁহিৰ অভাৱত কত ব্যাথা লুকাই আছে।

পল্লবী, ৰাধা আৰু অৰ্ণৱ—এদিন এখন পান দোকানত একেলগ বহিছিল। লালচা খাই থাকোতেই পল্লবীয়ে মিঠা মিঠা শব্দত ক’লে—

“এই চাহ দোকানবোৰেই মজাদাৰ। ঢলাও চিনিকাৰ কথা নালাগে—মানুহবোৰেই মিঠা।”

“কিন্তু সকলোবোৰ চিনি সহজ নহয়,” ৰাধাই প্ৰত্যুত্তৰ দিলে, “কেতিয়াবা বাহিৰে হাঁহি দেখি ভিতৰৰ কথাটো বিশ্বাস কৰিব নালাগে।”

পল্লবী চকু পাতিলে। “আপুনি মোৰ কথাতে কৈছে নেকি?”
“আপুনি যদি নিজে লাগিল, তেন্তে মই ক’ব নোৱাৰোঁ,” ৰাধাই গম্ভীৰ স্বৰে ক’লে।

অৰ্ণৱৰ মনত লাগিল—চাহৰ কাপত চুমুক দিয়াৰ পিছত সেই দিনা যেন প্ৰথমবাৰ অশান্তি খঙ্গৰ দৰে বাজিছিল।

এক সন্ধিয়া ৰাধাই অৰ্ণৱক এখন চিঠি দিলে। এটা সৰল খাম, হাতৰ লেখা:

 

“অৰ্ণৱ, হাঁহি হ’ল মোৰ অস্ত্ৰ, মোৰ বাঁচি থকাৰ বাহানা। কিন্তু যদি সেই হাঁহিত আপোনাৰ আনৰ ছাঁ পৰে, তেন্তে মই ছাঁৰ তলত জীয়াই থাকিব নোৱাৰোঁ।
পল্লবী খুব বুদ্ধিমান, সোণোৱালী মানুহ। হয়তো আপোনাৰ অতীত। মই সেই অতীতক লৰা নোৱাৰোঁ। মই মাথোঁ আপোনাৰ বৰ্তমানৰ এক অংশ, যদি ইচ্ছা থাকে।
যদি হাঁহি পুনৰ আপোনাৰ মুখলৈ ফুৰাই দিব খুজিছোঁ, তেন্তে নিজৰ সত্যতা দেখুৱাবলৈ আপোনাৰ দিশত চাই আছোঁ।”

অৰ্ণৱ চিঠিখন পঢ়ি থমকি গ’ল। এতিয়ালৈকে ৰাধাই কেতিয়াও নিজৰ অনুভৱ এইবিলাক স্পষ্টতাৰে কৈ নাছিল। আৰু এই চিঠিত আছিল বুকুৰ সকলো কথা।

অৰ্ণৱে পল্লবীক লগ পালেগৈ পুখুৰীৰ কাষত। গাঁওৰ শিশুসকলে খেলি আছিল। পল্লবী ক’লে—
“তোৰ জীৱনত মই কি ঠাইত আছোঁ, জানো?”

অৰ্ণৱ অলপ সময় চুপ থাকি ক’লে—
“পল্লবী, মই অতীতত তোক খুব মৰিছিলোঁ। কিন্তু আজি মই কে’ত আছোঁ জানো? এজনী মাইকীৰ চুপচুপীয়া হাঁহিত, যি হাঁহিৰ মাজেৰে মৰমৰ পৰিচয় দিয়ে। মই ৰাধাক চিনি পাওঁ, আৰু সেয়াই মোৰ বৰ্তমান।”

পল্লবীৰ চকুত এটি ধুমুহা অহাৰ দৰে লাগিল, কিন্তু তেঁও হাঁহিল—“এই হাঁহিখনেই তোক মানায়, অৰ্ণৱ। শুভকামনা।”

সন্ধিয়াৰ বতাহত অৰ্ণৱে ৰাধাৰ ঘৰৰ কাষলৈ গ’ল। চুপচাপ, নীৰৱ পথ। বতাহত চিঠিখন লৈ গৈ তাৰ ওপৰত অৰ্ণৱে এটা শব্দ লিখি দিলে:

“হাঁহি আপোনাৰ, আৰু মই আপোনাৰ—চিৰদিনৰ বাবে।”

ৰাধাই চকু তুলি চাই আছিল। কোনো শব্দ নক’লে, মাথোঁ ওলাই আহি অৰ্ণৱৰ হাতত হাত লৈ ধৰি ৰখি থাকিল—বাতাস থমকি গ’ল যেন।

তেওঁলোকৰ মাজত কোনো অতীত নাই, কোনো শঙ্কা নাই। মাথোঁ আছিল হাঁহিৰ ওপৰত বিশ্বাস—এক চিৰদিনীয়া বন্ধন।

***

ব’হাগৰ বাতাসে গাঁৱলৈ যে ফূটনি ৰঙৰ আঁচনিখন লৈ আহে, সেইবোৰ গছ-বিলাকত, মানুহৰ হাঁহিত, আৰু কেতিয়াবা চকুপানীত বিচাৰি পোৱা যায়। ৰাধা আৰু অৰ্ণৱৰ সম্বন্ধ এতিয়া হেঁপাহৰ পৰা হাঁহিলৈ যাত্ৰা কৰা আৰম্ভ কৰিছে। তথাপিও হৃদয়ৰ সকলো কোণ সদায় পোহৰাল নোহোৱা থাকে।
এই অধ্যায়টো সেই অন্ধকাৰ কোণবোৰৰ খোলনলচি।

গাঁৱত এখন সাঁজীয়া সাংস্কৃতিক অনুষ্ঠান হ’ব। ৰাধা এই কাৰ্যসূচীৰ অন্যতম সংগঠক। অৰ্ণৱক তেওঁ আগবঢ়াইছিল স্বাস্থ্য আৰু পুষ্টি সম্পৰ্কীয় এক বক্তৃতা দিবলৈ।

সন্ধিয়াৰ প্ৰেক্ষাগৃহখন খচখচাই উঠিছিল। ৰাধা বগা মেখেলা-চাদৰত, নাকে এখন টিপ, ঠোঁটত এক সাৱটি হাঁহি। অৰ্ণৱক লগ পাই ক’লে—

“আপোনাৰ বক্তৃতা শুনিবলৈ গাঁওখন উৎসাহেৰে ৰৈ আছে। গুৱাহাটীৰ ডাক্তৰৰ তেজত গাঁৱৰ ধুলিৰ ঘ্ৰাণ লাগিছে এতিয়া।”

অৰ্ণৱ হাঁহি দিছিল, কিন্তু সেই হাঁহিৰ মাজত পিনে এটি গভীৰ চিন্তা আছিল। তেওঁ লক্ষ্য কৰিছিল—এই কেইদিনত ৰাধাৰ হাঁহিৰ মাজত এটি অভ্যস্ততা, যেন হাঁহি এখন মুখমণ্ডলত টাঙি থোৱা মুখোষ।

অনুষ্ঠানত তেওঁ বক্তৃতা দিলে। শিশুসকল, বৃদ্ধসকল—সকলোৰে মুখ উজলি উঠিল। পিছে সেই আনন্দৰ মাজতো অৰ্ণৱে লক্ষ্য কৰিলে—ৰাধাৰ চকুত এটি হেৰোৱা পোহৰ। যেন কিবা ওলট-পালট হৈ আছে।

অনুষ্ঠান শেষ হোৱাৰ পিছত, ৰাধা একেলগে বহি থাকিবলৈ ক’লে।

“আপোনাৰ বক্তৃতাটো বহুত ভাল লাগিল,” ৰাধাই মিচিকি হাঁহিল।
“আপোনাৰ হাঁহি আগতকৈ অলপ থমকি যায় যেন লাগিছে,” অৰ্ণৱ ক’লে।

এই বাৰ ৰাধাই হাঁহিল নাছিল।

“কেতিয়াবা হাঁহি কৰাটো অভ্যাস হৈ যায়, অনুভৱ নহয়। এই অভ্যাসেই মই বিচাৰিছিলোঁ। কিন্তু অভ্যাস আৰু অনুভৱৰ মাজত যেতিয়া বেলিকা হয়, তেতিয়া সেই হাঁহিটো শুকান হৈ পৰে।”

অৰ্ণৱ চুপ। তেঁও এই হাঁহিৰ শুকানতাকে আঁতৰাব খুজিছিল।

“আপুনি মোক ক’ব পাৰে… কি কথা আপোনাৰ বুকুত ওফৰি থাকিছে?”

“অৰ্ণৱ… মোৰ মাকৰ ঘৰখন বন্ধক দিয়া হৈছে। দেউতাই ক’ব নোখোজে, কিন্তু মই জানো—অৰুণ মামাৰ লগত পুৰণি মাটিৰ জঘন্য বিবাদটো আৰু দেউতাৰ অসুস্থতা—এই সকলোবোৰে আমাৰ ওপৰত এক অদৃশ্য শূন্যতা কঢ়িয়াই আনে। মই ঘৰ চলাও, বিদ্যালয়ত পাঠ দিওঁ, আৰু লগতে আপোনাৰ লগত দেখা কৰোঁ—কিন্তু কেতিয়াবা নিজকে ক’লা ধোঁৱাৰ মাজত আৱৃত অনুভৱ কৰোঁ।”

অৰ্ণৱে ৰাধাৰ হাতত হাত দিলে।

“আপোনাৰ বুকুৰ কথাবোৰ যদি মোৰ লগত ভাগ কৰিব নোৱাৰে, তেন্তে সেই সম্পর্কৰ মানেই নাই। আপোনাৰ চকুপানীৰ ৰংটোকো মই মৰম কৰোঁ।”

ৰাধাৰ কষ্ট শুনি অৰ্ণৱৰ ভিতৰত এটি অপৰাধবোধ জন্ম ল’লে। তেঁও নিজকে জোখি দেখা আৰম্ভ কৰিলে—তেওঁ সত্যতে ইমান গভীৰে বুজিছিল নেকি ৰাধাক? হেলাফেলা কৰা নহ’ল জানো?

সেই ৰাতি তেওঁ পল্লবীক এখন মেচেজ দিলে—“Can we talk?”

পল্লবী ফোনত আহিল। গলা আছিল শান্ত, কিন্তু দৃঢ়।

“অৰ্ণৱ, তই মোৰ পিছে কিয় আহিছ? মই যদি তোক ভালপোৱা মানে নেকি যে আজিও ওলাই যা? মই নিজকে সাজি-গুছাই গাঁও আহিছিলোঁ—হয়তো তোক ওলটাবলৈ। কিন্তু আজিলৈ মই স্পষ্ট বুজিছোঁ—তোৰ চকুত ৰাধাৰ প্ৰতিচ্ছবিখন পৰিস্ফুট।”

“পল্লবী, মই মাথোঁ এটা কথা সুধিবলৈ চাইছিলোঁ—যদি কেতিয়াবা ভাল পোৱা কোনোবাই দুঃখত পৰে, আৰু তুমি সেই দুঃখৰ কাৰণ নহয়, তেন্তে কিমান দূৰলৈ সহায় কৰিব পাৰি?”

পল্লবীয়ে থমকি ক’লে—“তই সহায় কৰিব পাৰ, কিন্তু হৃদয়লৈ টানি লৈ নহ’ব। হৃদয়ত স্থান দিলে, গহীন কষ্ট ওলাই আহে।”

অৰ্ণৱে ফোন থ’লে। তাৰ পাছত এটাই আছিল—ৰাধাক আৰু গভীৰভাৱে বুজিবলৈ দৃঢ় প্ৰতিজ্ঞা।

ৰাধাই স্কুলৰ পৰা উভতি আহি অৰ্ণৱৰ সৈতে হাঁহাৰ পাহাৰ পাৰ হল। গাঁওখনৰ শেষ প্ৰান্তত এটি পুৰণি বৰগছ, তলত এখন পাতৰ মাদুৰ। দ’হ বছৰ আগতে ৰাধাই ইয়াত এটি কবিতা লিখিছিল—তেঁও ক’বলৈ লাজ পাইছিল, কিন্তু আজিৰ দিনত ভাগি গ’ল চুপ।

“মই ভাবিছিলোঁ মই কবিতা লিখিব নোৱাৰো,” ৰাধাই ক’লে, “পিছে এই গছৰ তলত বহি মই জীৱনৰ এক-একটা অংশ লিখিছিলোঁ।”

তেঁও কবিতাটো ওলাই পঢ়িলে—

“অগ্নিত জ্বলা পোহৰ নহয়,
মাটি পাৰ হৈ অহা পদধ্বনি,
চকু মুদি শুনিলেই বোলে—
‘মই আছোঁ, চিৰদিনৰ বাবে।'”

অৰ্ণৱে গভীৰ নিশ্বাস ল’লে।

“এই পদধ্বনিটো মই হব বিচাৰো, ৰাধা।”

চকু দুখন পুৰি আহিছিল ৰাধাৰ। এই চকুপানীৰ ৰংটো শুদ্ধ আছিল, নির্ভেজাল। কোনো নাটক নাছিল, কোনো সংশয় নাছিল—কেৱল সঁচা অনুভৱ।

অৰ্হা, ৰাধাৰ সৰু ভাই, এখন মটৰ চাইকেল এক্সিডেন্টত আঘাত পাইছিল। অৰ্ণৱে ৰাতিপুৱা খবৰ পাই চোকা-চোকি কৰি গ’ল। দেউতা অচল অৱস্থাত, আৰু ৰাধা কান্দি কান্দি অৰ্হাৰ মূৰত হাত দিব খুজিছিল।

“তুমি আই চিপ ইউ?” এজন চিকিৎসকে সুধিলে।
“নহয়, মই… মই এজন বন্ধু,” অৰ্ণৱে ক’লে, যদিও তেঁও নিজেও জানে—এই বন্ধুত্বৰ সীমা বৰ দীঘল।

চিকিৎসালয়ৰ বেডৰ কাষত ৰাধা খোজে খোজে আহি অৰ্ণৱৰ কাষ চাপি ক’লে—
“তুমি আহিবা নাছিলেও মই অভিমান নকৰিলোঁ হেঁতেন, কিন্তু তুমি অহাত মই নিজৰ ওপৰত কেতিয়াবা বিশ্বাস কৰিব পৰা মোৰ বুকুৰ ঘাটিটো আকৌ উজলি উঠিল।”

অৰ্ণৱে হাঁহি দিলে, চকুৰ কোণত অলপ পানী। কিছুদিনৰ পাছত অৰ্হা সুস্থ হ’ল। গাঁওখনৰ ফালে এটি মেল। হাটৰ কাষৰ সেই চাহৰ দোকানত অৰ্ণৱ আৰু ৰাধা আকৌ বহিছিল।

“চাওঁচোন,” ৰাধাই ক’লে, “চকুপানী মোৰ জীৱনৰ এক অংশ। পিছে আপোনাৰ সাহাৰ্য্যত সেই চকুপানীও বৰঙণি পায়। আজিৰ পৰা সেই চকুপানীৰ ৰংটো সেউজ হ’ব বুলি ভাবিছোঁ।”

“আপোনাৰ চকুপানীত মোৰ প্ৰতিবিম্ব দেখা পাওঁ,” অৰ্ণৱে ক’লে। “সেইজন, যিজন পাহৰিছিল অনুভৱৰ অৰ্থ, আৰু আপোনাৰ চকুপানীই শিকালে—মৰম মানে সাহাৰ্য্য, সংবেদন, আৰু স্পষ্টতা।”

ৰাধাই হাতত ধৰা পানী খুৰিৰ পৰা এটি গুটি পানী সিঁচিলে—
“চকুপানীটোক সিঁচি দিছোঁ। ইয়াৰ পৰা সপোনৰ গছ ওলাব।”

সন্ধিয়া হ’ল। বৰষুণৰ আগৰ বৰষুণৰ গন্ধ মাটিত।
অৰ্ণৱ আৰু ৰাধা গাঁৱৰ কাষৰ ধাননি পথাৰত, খালী পাখি চাই থাকিল।

“মই ভাবিছিলোঁ—এই গাঁও এন্ধাৰ, এই জীৱন কঠিন,” ৰাধাই ক’লে।
“পিছে সকলো কঠিন ঠাইত চকুপানীৰ ৰংতেই সেউজ সৃষ্টিৰ সম্ভাৱনা থাকে।”

তেওঁলোকে হাতত হাত ধৰি ৰৈ থাকিল।

চকুপানী নাই, পিছে চকুত উজ্বলতা। হেৰুৱা নাছিল, পোৱা হৈছিল—নিজ নিজ অনুভৱৰ মাজৰ সত্য।

***

বৰষুণৰ পাছত গাঁওখনৰ আকাশ নিস্তব্ধতা পিন্ধি আছিল। অৰ্ণৱে গুৱাহাটীলৈ উভতি যাব লগা আছিল, কিন্তু মনৰ গভীৰতাত এখন স্থায়ী হ’বলৈ আগ্ৰহী নক্সা তেঁও সাজি আছিল।

সেই দিনা ৰাধাই চুপচাপ চাহ পাতিছিল। ঘৰৰ ওপৰিও তেওঁ নিজৰ ভিতৰখন পৰিস্কাৰ কৰিছিল—চিন্তাৰ ধূলি, আশাৰ জাল আৰু অজানাৰ ভয়। অৰ্ণৱ ওলাই যাবৰ আগৰ ৰাতি তেওঁ মাতিছিল—

“আপুনি কেতিয়া যাব?”

“কাইলৈ ৰাতিপুৱা। কিন্তু… মোৰ এটি প্ৰস্তাৱ আছে।”

“কি প্ৰস্তাৱ?” ৰাধাৰ মুখ গম্ভীৰ, চকু বিৰাট।

“আপুনি মোৰ সৈতে গুৱাহাটীত এখন স্বাস্থ্য শিবিৰত অংশ ল’বনে? দুদিনমানৰ কাৰ্যসূচী—গাঁৱৰ কথাবোৰো ভাগ দিব পাৰিম, আৰু মই আপোনাক মোৰ পৃথিৱী দেখুওৱাও দিম।”

ৰাধা একেলগে হাঁহি দিছিল। সেই হাঁহিত আগৰ ভয় আছিল, কিন্তু তাত সাহসৰ দীপ্তিও আছিল। তেওঁৰ চকুতে যেন চিঞৰি কৈছিল—”মই এতিয়া তোমাৰ হ’বলৈ প্রস্তুত, কিন্তু নিজকে পাহৰি নহয়।”

পটলীয়া হাওৰৰ পৰিসৰৰ দৰে মুকলি অনুভৱ লৈ তেওঁলোকে গুৱাহাটীত আহিল। অৰ্ণৱৰ ফ্লেট—সুস্থ, ছফা আৰু এক বিৰল নিস্তব্ধতাৰে ভৰা।

ৰাধাই চুপিচুপি ক’লে—“এই ঘৰখনত আপোনাৰ হাঁহিৰ শব্দ কম লাগে।”

অৰ্ণৱ ক’লে—“হাঁহিৰ শব্দ খুজিব পাৰা, যেতিয়া হৃদয়ত এটা স্পন্দন থাকে। আপুনি থাকোতে এই ঘৰত তেনে স্পন্দন আহে।”

সেই ৰাতি তেওঁলোকে কুঁহিপাতে সজা বারান্দাত বহি কাপোৰ ধোৱা গন্ধ আৰু দূৰৰ ৰেলৰ শব্দ শুনি আছিল।

অৰ্ণৱ ক’লে—“এই ৰেলটো গাঁও যাওঁতেই বাজিছিল। এতিয়া সেই একেটা ৰেল, কিন্তু মোৰ মন আৰু গতি দুয়ো সলনি হৈছে।”

পটলীয়া হাওৰ—অসমৰ এটি নিকটবর্তী সেউজী অঞ্চল, য’ত বিৰাট জলাশয়, হাঁহৰ শব্দ, আৰু সূৰ্যাস্তৰ গা ধুই অহা ৰঙীন বতৰা থাকে। শিবিৰৰ কাম শেষ হোৱাৰ পাছত তেওঁলোকে সেই ঠাইলৈ গ’ল।

চকুৰ আগত সেউজী জল, আকাশৰ মাজত তুলাৰ দৰে ডাৱৰ। পটলীয়া হাওৰৰ পাৰত বহি ৰাধাই ক’লে—

“এই সেউজী পানীৰ মাজত মোৰ শৈশৱৰ কিছুমান ৰাতি পৰি আছে। মই বেছি সপোন দেখা নাছিলোঁ, কিয়নো সপোন দেখিলে সেইবোৰ ভাঙিও যায় বুলি ভাবিছিলোঁ। কিন্তু… আজিকালি এই হাওৰৰ পানী যেন কৈ উঠে—ভাঙা সপোনেও পনীয় হৈ গ’লেই তাৰো চাওঁতা হয়।”

অৰ্ণৱ ক’লে—“তোমাৰ ছাঁ এই পানীত পৰে, মই তাক বুকুত ৰাখিম। জীৱনখন হ’ব পাৰে বহু ঠাই ভাঙি ভাঙি গ’ল, কিন্তু যদি তুমি মোৰ সৈতে আচৰিত হৈ হাঁহা, তেন্তে মই ভাবিম—এই হাওৰ মোৰ বিৰতি।”

গুৱাহাটীত থকা কালছোৱাত ৰাধা অৰ্ণৱৰ জীৱনক সম্পূৰ্ণ নতুনভাৱে দেখিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। অৰ্ণৱৰ ঘৰৰ ধেমালিপূৰ্ণ ফ্লেটমেট জয়ন্ত, তেওঁলোকৰ মাজত হোৱা নাখোজা-কিন্তু-অৱশ্যম্ভাবী কথোপকথন, আৰু সকলোতকৈ বেছি—অৰ্ণৱৰ পৰিসৰখনৰ মাজত তেওঁৰ ঠাই।

এদিন ৰাধাই অৰ্ণৱৰ কেবিনত বহি থাকোতে এটা ৰোগীক ক’লে—
“আপোনাৰ দুখ, কষ্ট—সেইবোৰ অৰ্ণৱ ডাক্তৰে চিকিৎসা কৰিব পাৰে। কিন্তু সাহসেৰে আপুনি যুঁজিবলৈ মন কৰিলে, তেতিয়াহে সেই চিকিৎসা সফল হয়।”

অৰ্ণৱ এইটো শুনি থমকি গ’ল। সেয়ে ৰাতি তেওঁ ৰাধাক ক’লে— “তোমাৰ শব্দবোৰ মোৰ চিকিৎসাৰ প্ৰক্ৰিয়া হৈছে।”

তেওঁলোকে উভতনি পথত আছিল। ব্ৰহ্মপুত্ৰ পাৰ হৈ আহোঁতেই হঠাৎ ৰাধাই অৰ্ণৱক ক’লে—

“তুমি কি কেতিয়াবা ভাবিছিলা—জীৱনত কোনোবা এজন আহি হঠাৎ ভিন্ন ভাষাত সপোন দেখা শিকাই দিয়ে?”

“তুমি সেই ভাষাটো—নাজানো, বুজা শক্ত নহয়, পিছে হৃদয়ৰ একোণে বগা পাতত লিখা চিঠিৰ দৰে।”

পিছদিনা গাঁৱত আহি তেওঁলোকে দেখিলে—অৰুণ মামাই ৰাধাৰ মাকৰ ওপৰত দখল বিচাৰি পোনপটীয়া মামলা চলাইছে। ৰাধাৰ মুখ সেমেকা।

অৰ্ণৱে ক’লে—“মই আইনী সহায় বিচাৰিম। তুমি ভয় নকৰিবা। এতিয়া মই মাথোঁ এক পছন্দ নহয়—মই তোমাৰ দায়িত্ব।”

ঘটনাবোৰ কেতিয়াবা দুখৰ হোৱা সত্ত্বেও, কিছু মুহূৰ্তে তেওঁলোকৰ হাঁহিৰ উষ্ণতা ৰক্ষা কৰিছিল।

এক সন্ধিয়া, ধাননি পথাৰত হেঁপাহৰ নোমানৰ মাজত ৰাধাই ক’লে— “মই জানো, তোমাৰ জীৱনটো সুগঠিত—তুমি স্থিৰ, ডাঙৰ, বুজি-পৰা। মোৰ জীৱন ক’লা ধোঁৱাৰ দৰে। তুমি ভয় নকৰা নেকি?”

অৰ্ণৱে উত্তৰ দিলে—“মই ভয় কৰোঁ যেতিয়া তোমাৰ আঁচলত মই নিজক নোপাওঁ। তোমাৰ ছাঁ যদি মোৰ কাষত থাকে, ক’লা ধোঁৱাও একদিন সেউজ হ’ব পাৰে।”

চকুপানীৰে হাঁহি মিলা যোৱা সেই সন্ধিয়া তেওঁলোকে এটি কথা ক’লে—“আমি এখন ঘৰ বানাম—কাঠে, ইটাৰে নহয়। আপোনাৰ চিন্তাৰে, মোৰ সাহসেৰে।”

এই অধ্যায়ৰ অন্তত অৰ্ণৱ আৰু ৰাধা এটি সলনিৰ আগত আছিল। ইমানদিনৰ আলাপ, সাহাৰ্য্য, বুজাবুজি আৰু সহানুভূতিৰ ফলস্বৰূপে তেওঁলোকে বিবেচনা কৰিছিল—একেলগে জীৱন গঠন কৰাৰ পথটো বাচি ল’ব।

পটলীয়া হাওৰৰ জলাশয় এখন যেন তেওঁলোকৰ ভালপোৱাৰ প্ৰতিধ্বনি হৈ বাজি থাকিল—
সপোনবোৰ আৰু ডুব নাখায়, মাত্ৰ ওপঙি থাকে, সেউজ হ’বলৈ।

***

ব’হাগৰ শেষফালে এখন পকা ৰাতি। আকাশত আধা চন্দ্ৰ, আৰু ৰাধাৰ মনত পূৰ্ণ আশঙ্কা। অৰ্ণৱৰ কণ্ঠত সেই দিনা এজন ব্যতিক্ৰমী স্থিৰতা আছিল। গাঁওখনৰ দুয়ো বাঁকে এখন মিঠা পুৱাৰ খবৰ বগাই আছিল, কিন্তু ভিতৰুৱা এক অচিন অনুভৱে দুয়োজনেই নিঃশব্দ হৈ পৰিছিল।

তেওঁলোকৰ মাজত যেন এটি কথা ক’ব পৰা নিৰৱতা জন্ম লৈছিল। কিছুদিন আগতে যি মানুহজনৰ হাতত হাত দি ৰাধাই নিজকে বিচাৰি পাইছিল, আজিকালি সেই হাতৰ স্পর্শ যেন চিনাকি হ’লেও কিবা হেৰাই যোৱা অনুভৱ দিছিল।

ৰাধাই নিজক সুধিলে—”ভালপোৱা যদি সত্য হয়, তেন্তে কিয় কেতিয়াবা সন্দেহৰ ছাঁ ওলায়? কিয় অৰ্ণৱ এতিয়া ইমান দূৰত্বত?”

অৰ্ণৱ সদায় চুপচাপ হৈ পৰিছে। ৰাধাৰো মনত সন্দেহ। এতিয়া তেওঁ কোনো কথা সুধিবলৈ সাহস নাপায়। কিন্তু সেয়া যে ভালপোৱাৰ কাৰণে, সেয়া তেওঁ নিজে জানে।

এদিন ৰাধাই ৰাতিপুৱা উঠি অৰ্ণৱৰ কেবিনত গৈ দেখিলে তেঁও কিবা এটা খতিয়াই চাই আছে। ঘৰৰ কুনিয়াত এটি ৰঙা ৰঙৰ খাম। ৰাধাই কিছু নোপোৱাকৈ ওভতি আহিল।

কিন্তু মনত এক ভয় জাগিল—”এই খামটোত কি আছে? কিছুমান অতীত যি অৰ্ণৱ মোৰ পৰা লুকুৱাই ৰাখিছে নেকি?”

ৰাধাই তাতোকেই দিনৰ পিছত জয়ন্তৰ পৰা জানিলে—অৰ্ণৱৰ অতীতত এজনী ছোৱালী আছিল, নাম “জিয়া”। চিকিৎসা-পাঠৰ সময়ৰ বন্ধু, যাৰ সৈতে তেওঁৰ এক সময় ভালপোৱাৰ সন্ধান আছিল। কিন্তু এক দুৰ্ভাগ্যজনক পথ দুৰ্ঘটনাত জিয়াৰ মৃত্যু ঘটে।

এই কথা শুনি ৰাধাৰ বুকু কেঁপি উঠিল। তেওঁ ভাবিছিল—”মই জানো মোৰ জীৱনৰ কষ্ট, কিন্তু অৰ্ণৱৰ মৰমৰ তলত তেনে গভীৰ বেদনা আছে জানো নাছিলোঁ।”

এই বিষয়ে অৰ্ণৱে কেতিয়াও কোনো কথা কোৱা নাছিল। কিয়?

তেওঁ ভয় পাইছিল—”অৰ্ণৱৰ মনত আজিও সেই নাম বাজে নেকি? মই মাথোঁ এজন ছাঁ হৈ আছোঁ নেকি, সেই অচিন হৃদয়ৰ কাষত?”

এই দোটোনেৰে জীয়ৰ বিষয়ে জানাৰ পাছদিনাই ৰাধাই অৰ্ণৱক সুধিলে—

“জিয়া কোন আছিল?”

অৰ্ণৱ থমকি গ’ল। নীৰবতা দাঙি উঠিল দুয়োৰে মাজত।

“তুমি ক’ত শুনিলে?”

“জয়ন্ত ক’লে। মই সোধা নাছিলোঁ, কিন্তু শুনিলোঁ।”

অৰ্ণৱ চকুত মুখ খুলি ক’লে—
“জিয়া আছিল মোৰ জীৱনৰ প্ৰথম প্ৰেম। মই ময়ূৰৰ পাখিত বসন্ত বিচাৰিছিলোঁ, কিন্তু হঠাৎ শীত আহি গ’ল। সেয়া এখন দুৰ্ঘটনা আছিল, কিন্তু সেই শোক মোৰ ভিতৰত সদায় বাঁচি আছিল।”

“আৰু মই?” ৰাধাৰ স্বৰ কঁপা।

“তুমি সেই শোকৰ ওপৰত বান্ধি দিয়া প্ৰেম—যিটো মোৰ বাবে নতুন নহয়, কিন্তু অলেখ সাহসেৰে গঢ়া। মই জীয়াক পাহৰিব নোৱাৰোঁ, কিন্তু মই তোমাক বেছিকৈ ভাল পাওঁ। তুমি জীৱিত, তুমি মোৰ সৈতে, তুমি মোৰ মানৱিক মুক্তি।”

এই কথা শুনি ৰাধা চকুপানী সংবৰণ নকৰাকৈ ক’লে—
“মই জীয়াৰ প্ৰতিযোগী নহ’ব, অৰ্ণৱ। মই মাথোঁ তোমাৰ হৃদয়ত সঁচা স্থান বিচাৰো।”

এই সন্মুখীনতাৰে দুয়োজনেই বুজি পালে—ভালপোৱা মানে মাথোঁ দুখ, চকুপানী, হাঁহি নহয়। ই মানে নিজৰ অতীতৰ সহযাত্রীকো গ্ৰহণ কৰা।

পৰদিনা ৰাধাই নিজে আগবাঢ়ি গ’ল, জিয়াৰ বিষয়ে চুপে চুপে কিছু কথা জানিবলৈ। তেঁও জানিলে—জিয়া এটা কবিতা লিখিছিল, মৃত্যুৰ আগতে।

তাতে লিখা আছিল—

“যদি মোৰ আঁচলত আকাশ নমায়,
তুমি অন্ততঃ চায় থাকিবা।
মই অদৃশ্য হ’ম,
কিন্তু তোমাৰ হৃদয়ত হাঁহিম।”

ৰাধাই কবিতাটো অৰ্ণৱৰ টেবুলত ৰাখিলে। অৰ্ণৱ পঢ়ি চকুলোৰে ক’লে—
“তুমি সঁচাকৈ মোৰ জীৱনৰ কবিতা। তোমাৰ সাহসে মোক পুনৰ জীৱিত কৰি তুলিছে।”

এই ঘটনাৰ পিছত দুয়ো পটলীয়া গাঁৱলৈ উভতিল। অৰুণ মামাৰ জমিৰ মামলা চলি আছিল, আৰু ৰাধাৰ মাতৃৰ স্বাস্থ্যো বেছি ভাল নাছিল।

কিন্তু এতিয়া ৰাধা আৰু অৰ্ণৱ আগৰ দৰে নিঃসহায় নহয়। তেওঁলোকে একেলগে আইনী সহায় বিচাৰিলে, আৰু দৰিদ্ৰ স্ব-সহায় গোটটো সংগঠিত কৰি গাঁওখনত এক খাদ্য প্ৰকল্প আৰম্ভ কৰিলে।

লোকক সহায় কৰিব পাৰি বুলি ৰাধাৰ চকু উজলি উঠিল।

অৰ্ণৱ ক’লে—
“তুমি মাথোঁ মোৰ প্ৰেম নহয়, তুমি আশাৰ এক প্ৰতীক। মই জানো, আমাৰ হৃদয়ত অচিন কষ্ট থাকে, কিন্তু সেইবোৰকো যদি আমি জিলা, তেন্তে সেয়াই হ’ল বাঁচি থকাৰ সত্য অৰ্থ।”

এদিন পুৱাই ৰাধা আৰু অৰ্ণৱ হাঁহি হাঁহি পথাৰত বহি আছিল। অৰ্ণৱে চকু ঢাকিলে, আৰু পকেটৰ পৰা এটা আঙঠি উলিয়ালে।

“মই বহুদিন ধৰি তোমাক নিকুচি ধৰি ৰাখিবলৈ সাহস নাপালো, কিন্তু এতিয়া জানো—ভালপোৱা মানেই সাহস, আৰু তুমি সেই সাহসৰ উৎস।”

“তুমি, ৰাধা, মোৰ সৈতে চিৰদিন থাকিবা নেকি?”

ৰাধাৰ চকু পানীৰে ভৰা, কিন্তু হাঁহি খিলখিল।

“এই আঙঠিটোত মাথোঁ আকাৰ আছে, মোৰ মনত তুমিতেই অগনন আঙঠি। মই চিৰদিন তোমাৰ।”

আকাশত কপৌ ফুলৰ দৰে এক পকী সপোন উঠি আছিল—
অচিন হৃদয়ৰ নাম শেষত ৰাধাই নিজে পুনৰ সংজ্ঞা লিখিলে—
“ভালপোৱা”।

***

সেউজীয়া পানীৰ মাজত পখিলা এটা শেষ বেলিকা উৰি গৈছিল, যেন জীৱনৰ এটি অধ্যায় শেষ হোৱাৰ সংকেত। পটলীয়া হাওৰৰ শীতল বতাহ বতৰি আহিল, কিন্তু ৰাধা আৰু অৰ্ণৱৰ মনত গৰমী এবিধ নথকা নাছিল।

দুয়োৰে মাজত থকা বহু কথাৰ সেউজীয়া পাতা মেলি উঠিছিল আৰু সমাধানৰ পোহৰ বিস্তাৰিত হৈছিল। জীৱনৰ কষ্ট, বিচ্ছেদ আৰু পুনৰ মিলনৰ আখ্যান মুকলি হৈ পৰিছিল।

ৰাধা আৰু অৰ্ণৱে গাঁৱৰ পঢ়া-শুনাৰ লগতে একেলগে নিজৰ ঘৰ গঢ়াৰ সপোন দেখিছিল। সপোনৰ মাজত আছিল একেটা সেউজীয়া বাগিচা, য’ত ফুল-মৰমৰ পোহৰ খেলে আৰু মৃদু সুৰত পখিলা নাচে।

তেওঁলোকে চিঠি লিখাৰ বাবে সময় উলিয়ালে, অৰ্ণৱে ৰাধালৈ কবিতাৰ এটি পাত দিছিল—“তোমাৰ নাম মোৰ হৃদয়ত এখন ফুলৰ দৰে ফুলি আছে।”

তেওঁলোকে বুজিলে, জীৱনৰ প্ৰকৃত মৰম মানেই কষ্ট আৰু সুখৰ সমন্বয়। আৰু এই সমন্বয়েই জীৱনক সুৰভিত কৰে।

এদিন ৰাধাৰ এজন বন্ধু গুৱাহাটীৰ পৰা আহি, তেওঁলোকৰ সংগীত অনুষ্ঠানত ৰাধা আৰু অৰ্ণৱে অংশগ্ৰহণ কৰে। সেয়া আছিল এটি সৰু কিন্তু গভীৰ মুহূৰ্ত।

ৰাধাই গীত গাইছিল—“মোৰ মনত তোমাৰ নাম বাজে, সপোনৰ সাগৰত তোমাৰ হাঁহি ফুটি উঠে।”

এই সুৰত অৰ্ণৱে মৃদু হাঁহি মাৰিলে, আৰু দুয়োৰে হাত ধৰি ৰাখিলে। তেওঁলোকে বুজিলে—এই মুহূৰ্তেই হৈছে জীৱনৰ প্ৰকৃত সঙ্গীত।

অৰ্ণৱ আৰু ৰাধাই নিৰ্ণয় কৰিলে গাঁওলৈ উভতি যাবলৈ। তেওঁলোকে নিজৰ লগত সংগ্ৰহ কৰা স্মৃতিসমূহ, নতুন আশা আৰু একেলগে ৰচা সপোনৰ সৈতে পটলীয়া হাওৰলৈ ফিৰি আহিল।

গাঁওখন এতিয়া বদলাই গৈছিল, কিন্তু তেওঁলোকৰ মাজৰ ভালপোৱা অটুট আছিল। হাওৰৰ পানীত যেন সেই ভালপোৱাৰ প্ৰতিচ্ছবি ফুটিছিল।

ঘৰখন ৰাৱাৰ পিছত দুয়োটিৰে মাজত নতুন নিৰ্মাণ হৈছিল। তেওঁলোকে একেলগে ভাত খালে, সন্ধিয়া বতৰ উপভোগ কৰিলে আৰু নিজৰ জীৱনৰ সপোন ৰচনা কৰিলে।

এদিন ৰাধাই ক’লে—“মই এতিয়া জানো, ভালপোৱা মানেই একেলগে দুখ-বেদনা সাঙুৰা, একেলগে হাঁহি খেলা।”

অৰ্ণৱে ক’লে—“আমাৰ ভালপোৱাত শপথ কৰোঁ, চিৰদিন একেলগে থাকিম।”

তেওঁলোকে নিজৰ ঘৰ চাৰিওফালে ফুলৰ বাগিচা সাজিল, য’ত প্রতিটো ফুলে তেওঁলোকৰ ভালপোৱাৰ গল্প কয়। এই বাগিচাত তেওঁলোকে নবীন আশা আৰু আশাবাদৰ বীজ বোনা।

আকাশত পখিলাবোৰ নাচিছিল, আৰু পানীৰ ওপৰত সূৰুযৰ পোহৰে ধূলি মেলিছিল। জীৱন যেন পুনৰ জীয়াই উঠিছিল।

ৰাধা আৰু অৰ্ণৱৰ জীৱনৰ শেষ দৃশ্যত, তেওঁলোকে একেলগে বহি থকা দেখা যায়। দুয়োৰে চকুত আশাৰ পোহৰ, মুখত সুৰৰ হাঁহি।

তেওঁলোকে বুজিছিল—ভালপোৱা মানেই কষ্টৰ মাজত বাট বিচৰা, দুয়োৰে হৃদয়ৰ মিলন। এই মিলনে জীৱনক সাৰ্থকতা দিয়ে।

 

—