চকুৰ পথালি

ৰজনী কুমাৰ দাস

ভাগ ১: আগন্তুক

বিহুৰ ঢৌ বহু আগতেই আচলালে গাঁওখনৰ মাটি; খৰা বিহানৰ আকাশত তৰা নোহোৱা নীলৰ ওপৰত টিপ টিপে মেঘৰ টোপোলা কিবা এটি উশাহত থকাৰ দৰে নাচি থকাৰ লগে লগে কেঁচা পথাৰৰ পাথৰুৱা লেনত ধূলি উৰি গ’লহি, আৰু তাৰ মাজেৰে হাঁহনি-চাহনি বাৰে বাৰে সলনি কৰি একোটা ছাতি ধৰি এগৰাকী ডাঙৰী বুঢ়ী নোৱাৰৰি এচাম তৰুণী বিদ্যালয়লৈ দীঘল পখিলাৰ ছাঁলৈ আগুৱাই গ’ল; ঠিক সেইসময়তে, গাঁৱৰ উত্তৰফালে পুখুৰীৰ পাৰত বাঁহৰ জালনি থোক থোক কৰি গুচা মাৰি থোৱা ঘৰৰ কাষৰ কেদাৰাত বহি থকাৰ পৰা দুজন মানুহ উঠে মেল খাই ক’লে—“আহিছে, আহিছে, ক’ত যে স্কুলৰ নতুন গৰু!” শব্দটো শুনা নাই যেন, ক’লা বেগ এটা কাঁধত, হাড্ডি-চিপা কাগজৰ ফাইলা দুটা বগা মেকুৰীৰ কপালত শীতল টোপৰ দৰে বুকেৰে ধৰি, সফেদ কপাহৰ কুৰ্তা, ধেমালি ধেমালি পুৱা-সেউজীয়া গামোচা গাঁঠ মাৰি কণ্ঠত তুলি, এগৰাকী লোক টালি-ঢালা বৰুৱাৰ কাষৰ পথেদি নামিল; তেওঁৰ চাহনি অতি সাৰল, কিন্তু সেই সাৰল চাহনিৰ তলত যেনো দৃঢ়তা এটা লুকাই আছে; গাঁৱৰ নাম “বেলঘৰী”—শূন্য বেঞ্চ, ভাঙি পৰি থকা কেতেকিজনিয়াৰ ডেস্ক, জাৰৰ চিঙি যোৱা টিনৰ গাত ৰঙৰ অস্ফুট দাগ, শুন্যতা, এইবোৰেই আপুনি যদি পুৰণি শিক্ষক আছিলহেঁতেন তেন্তে জানিলেহেঁতেন; নতুনজনৰ নাম প্ৰদীপ কলিতা, চকু দুটি পোহৰ গিলিব নোৱৰা কিবা নীজতে জ্বলি থকা চিৰাগৰ দৰে, যাক গাঁওবাসীয়ে কৌতূহলতকৈ বেছি সন্দেহেৰে চায়; পঞ্চায়তৰ কাকত পৰি থকা সীলৰ মাজেৰে তেওঁৰ নিযুক্তিৰ ওলোৱা কাগজটো দহ দিন মান আগতে কামাখ্যাত বাট পাৰ দি আহিছিল, তেতিয়া চ’ৰণ-ফুটা গুজৱে গাঁওৰ চহৰত আকৌ কত কি ক’লে—“পুৰণি শিকাৰীও নাছিল নেকি? কিমাননো দুখ আছিল স্কুলত? এৰি গৈ গ’ল, এতিয়া আকৌ নতুনজন আহিছে নিকি কোনো এনজিঅ’ৰ ফ’ট’ ল’বলৈ? নে ভোটৰ আগতে গাঁওখন ফাইলত সিংহবাহিনী দেখুৱাবলৈ?” গাঁওত সন্দেহৰ বতাহত বাঁহজোপাৰ পাতা যেন সহজে কঁপে; তেতিয়া প্ৰদীপে কিবা ক’ব নোৱৰা নীরৱতাই বুট জোড়া কেঁচা মাটিত কঁপি থকাৰ শব্দমাত্ৰ শুনিছিল; বিদ্যালয়ৰ ফটকে কড়চকড় শব্দ কৰি খোলাতেই সহজে গন্ধৰ এটা পৰিচয়—চিৰ-নোনা কাঠৰ বেঞ্চ, গাৱৈন গন্ধ, চক-ধূলো, কেতিয়াবা বেলিনা-ধৰা আঁচলীৰ ৰঙা-মাটি; সৰু কাকত-বোৰ্ডত বহি থকা হস্তলিপি—“সোৱাগতম”—‘স’ৰ ওপৰত নোকলাৰে আঁকা বন্তি এটা; প্ৰথম দৰ্জাৰ কোঠাটোত অকণি জুইৰ কণ্ঠশ্বাস—জুই নহয়, সূৰ্যৰ শিকে পৰা এফালৰ কাচৰ গিলাচেৰে ছাঁহৈ ছাঁহৈ পৰুৱা ওলাওৱা ধুপধুপীয়া আলোক; কিন্তু বেঞ্চৰ অৰুণ থুপে থুপে খালী, গাখীৰৰ ধোঁৱাৰ মাজত যেন কিবা গোপন গালগপ; দুজন মূৰ ছাঁই-ছাঁইকৈ থোৱা শিশু, এওঁজনৰ কঁকালত ফুট বগা ফিতা-ছিঙি যোৱা ছ্যান্ডেল, আনজনৰ গালত ধুলি আৰু নিজৰ নামটো ক’ব খোজাতেই সৰাই লোৱা লাজৰ পানীৰে ভিজা চকু; “তোমালোকৰ নাম”—প্ৰদীপৰ কোমল কণ্ঠ; “মই কিশোৰ,” “মই পম্পী,”—নামবোৰে নিজতে খচখচাই থাকে যেন নৱ-ধুণীয়া কাঁইচে, কিন্তু নামৰ পিছত যি কাহিনী, ইমান সহজ নাছিল; কিশোৰৰ মা জাটিঘৰতে কাজীয়া, পিতৃজন ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ ভাঙনত দুবছৰ আগতে কেইখনমান ধানৰ পটে লগত লৈ দে’ৰা কামলৈ দিমাক লৈ শহৰ গ’ল, উভতি নাহিল; পম্পীৰ গাঁইগোধূলিত মাক-জীয়েকৰ হাতত গুড়-নিমখৰ বাটিত কেঁৱা ভাতৰ গন্ধ, কিন্তু পিতৃজনৰ ছবি পুৰণি খাটৰ ওপৰত ধূলো খাই আছে; অনাথ বুলি ক’বলৈ গাঁৱৰ মূৰত শব্দ নিলগোঁৱা, কিন্তু কপালৰ কুঁচি যদি গল্প ক’ব পাৰে, এই দুই চকুৰে গাওঁৰ সাৰাংশ দেখুৱাই থব লাগে; ইমান ভাবি থকাৰ মাজতে শালিকৰ কণ্ঠৰে বাহিৰত পঢ়-পঢ় শব্দ, কাষ চৌহদত হেডমাষ্টাৰ ৰমেন বৰাৰ কাষৰ ঘৰুৱা কেঁচা চোৰাই পানীৰ লগত ক’চা তামুল-পান থ’লা এটা মূৰত লৈ আহিল জনী বুঢ়ীয়ে, “নতুন স্যারক পাণি”—বুঢ়ীৰ হাঁহিৰ মাজত এটা বিষাদ—“বোপাই, পুৰণি স্যার ছেড়ি গ’লে নে?” প্ৰদীপ হিজিৰে একো ক’লে নে; হেডমাষ্টাৰে সুঁৱৰি ক’লে, “চকৰিটো পোৱা সহজ নহয় সাৰ, কিন্তু ইয়াত তোমাক বতাহে আগতে পৰীক্ষা লব, মানে… গাঁওবাসীৰ বতাহ; ল’ৰা-ছোৱালীৰ হাজিৰাত অৰ্হতা নাই, মধ্যাহ্ন ভোজৰ ভাতত অধিকাংশ আহে, তাৰ পিছত ক’ৰ ধৰি ৰাখিম?” হেডমাষ্টাৰৰ কণ্ঠত কষ্টৰ কণ্ঠী; প্ৰদীপে তেতিয়াই কাচৰ সৰু কপত এক নীৰৱ প্ৰতিজ্ঞাৰ চকু ভৰাই থোৱা যেন লাগিল; প্ৰথমদিনৰ ঘন্টী এটা লাঙলৰ টিপত টনা দৰে কেঁপে উঠিল, কাষৰ মণ্ডলীয়ে কাহনি সুধিল, “স্যাৰ, গণিতে দেখুৱাওক, ইলিমেণ্টাৰী”—প্ৰদীপে চকত ২+৩ লিখি হাত ওঠাবলৈ ক’লে, ক’ৰ পৰা যেন কিবাকছু হাহি; “উ ভুত! এইবোৰত কি পঢ়া?”—তলৰ পৰা তেউৱেণীৰ গ’ন্ধত যোগ হ’ল এক অস্বস্তিৰ মেঘ; তেতিয়াই কপৌফুলৰ ডালীৰ দৰে সৰু আঙুলিবোৰ ওপৰলৈ উঠিল, পম্পীৰ কণ্ঠ—“পাঁচ”; তেওঁ হাত তুলি হাঁহিল, “ভাল”; পাহাৰ নাথাকে কিন্তু উত্তীৰ্ণ শব্দৰ আনন্দ কাঁধৰ গাঁঠ এৰি দিলে; পঢ়া শেষ হ’ব লগা সময়তে টিপচৰেৰে গেটৰ বাহিৰে কিবা খুৰুক খুৰুক শব্দ, প্ৰদীপে চাৰাঁও চাই দেখিলে ব’হা বেলীত এটা ঢেমালি ঘূৰ্ণি খেলি আছে, চৰাই কিদৰে দিগন্তে উৰি যায়; বাহিৰত তিনিজন ডেকা চিকাৰী শৈলীত ক’লা গগোজোৰা, চাৰ্টৰ বুটাম ওপজা, হাতত বিড়ী, এযোৰ তেজপতীয়া হাঁহি লৈ দাঁড়াই আছে; “স্যাৰ, শুনা গ’ল আপুনি সন্ধিয়া ডেকা-ছোৱালীকললৈ বৈঠক মাৰিব? নে কি এসাৰি পঞ্চায়তৰ অনুমতি লব লাগিব?”—সুৰে-মুৰে ধৰ্মপিতা; প্ৰদীপ বিৰক্ত নহ’ল, সুকীয়া হাঁহি এটা সুমাই ক’লে, “বৈঠক নে? পঢ়া শেষ হলেই আমি ল’ৰাবোৰে পঢ়া কথা আঙুলি চলাই পুনৰাবৃত্তি কৰিম, ইমানেই; অনুমতি লাগে নে?” তেন্তে তৃতীয়জনে পাক লৈ থোৱা ধোঁৱাৰ চৰাইটো আকাশলৈ সুমাই ক’লে, “গাঁওৰ নিয়মেই নিয়ম; আগতে সুধি ল’ব লাগে; আৰু… এই অনাথ-মনাথৰ খোজ কিয়?” তথালে কিশোৰৰ কাণে শব্দবোৰ মণিকুত ফুটুকনি পৰাৰ দৰে পৰিল; পম্পীৰ মুচমুচিয়া চকুৰে টোপৰ এটা ধৰি ৰখাৰ চেষ্টা; প্ৰদীপৰ ভিতৰত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ বাঁহচংঘত কঁপা কাষবোৰৰ দৰে ধুনীয়া এক কণ্ঠী উঠিল, কিন্তু মুখে ক’লে কেৱল, “অৱশ্যে, নিয়ম মানিম; যদিও, বিদ্যালয়ৰ নিয়মত পঢ়া আটাইতকৈ ডাঙৰ”; তেতিয়া তেওঁলোকে হাহি শুনাই আঁতৰি গ’ল; দিনটো শেষ হ’ল মধ্যাহ্ন-ভোজৰ ভাতৰ বেলেগন্ধত—সৰু আলহী ভাত, ডালেটো পাতল, কেতিয়াবা ক’লা জিৰা এজোপা; ল’ৰা-ছোৱালীবোৰে পংক্তিৰে বহি খাবলৈ ধৰোঁতেই কিশোৰৰ খালি থালীত ছাঁ অতি দীঘল; কেনেকৈ যে তেওঁ হঠাৎ থালীত পৱন-ফুঁ টোপালে, পম্পীয়ে নিজৰ থালীৰ ডালটোৰ আধা ভাগ সলনি কৰিব খুজিল; তেতিয়া প্ৰদীপে ওচৰলৈ গ’ই নিঃশব্দে কিচেনে কোৱা, “বৌদি, এনেকুৱা এটা থালি কম থাকিলে মোৰ ভাগৰ পৰা নিয়ক”—বৌদিয়ে চাহনি-চাহনি ৰখা ঠেঙেঁতি হাঁহিত কৈ মুকলি ক’লে, “স্যাৰ, আপোনাৰ ভাগ নাই, কিন্তু হৃদয়তো আছে; এখিনি লওঁ আহক”; দিনটিৰ লগে লগে হাঁহিৰ পাতল ৰং তেখেতে গম পালে; সন্ধিয়া সৰু ৱেইটিং-ছেডত ক’লা কাগজত সাদা চকৰে “বৈঠক: পঢ়া আৰু জীৱন”—শব্দ তিনিটা লিখি দিয়াৰ পিছতেই গাঁওৰ দক্ষিণৰ দেউদু আলিত কাঁচৰ বাতিকাক জ্বলোৱা হ’ল, জিলা জিলা আলোকত কেঁচা মাটিৰ গন্ধ; প্ৰথমে কেবাজন নগ’ল; তাৰ পিছত এটা দুটা কণমানি কণ্ঠ, পম্পী, কিশোৰ, আৰু এনেদৰে একে একে কুৰি; কিন্তু তেতিয়াই কাষ চৌহদৰ পৰা আগতে দেখা সেই তিনিঞ্জন ডেকা লুটি আহি টোপোলাৰ দৰে বোজাই থৈ ক’লে, “বৈঠক বন্ধ, অনুমতি নাই”; কিশোৰৰ চকুত দিয়া-চকুলি জ্বলি উঠিল; পম্পীৰ সৰু আঙুলিত আঁঠুৰ নীচৰ ক্ষত; প্ৰদীপ স্বস্তিৰে উঠিল, টুপিচাপটি নাযায়, ধইৰা কণ্ঠত ক’লে, “বোপাইসকল, আমি ক’ত নিয়ম ভাঙিছোঁ? পঢ়া-জীৱনৰ কথা ক’বলৈ অনুমতি লাগে নে? যদি লাগে—মই কালি পঞ্চায়তত ক’ব; আজি এইটো কেৱল দুটা শব্দৰ খেল, ‘অ’ আৰু ‘আ’, আতাইতকৈ আগৰ জ্ঞানো;” বাক্যৰ কোমলতা অদ্ভুত, কিন্তু তেতিয়াই বতৰতে কিবা বিসংগতি; গাঁৱৰ চুলি-চাঁ, কুকুৰৰ ভুকনী, শালিকৰ উৰি যোৱা ছাঁ—সকলো একেলগে লাগিল; তিনিজন মুহূৰ্ততে নিস্তব্ধ; “কালি দেখোঁ,” কৈ আঁতৰি গ’ল; নিঃশব্দত কিছুমান মাটিৰ চৰাই সোঁসোঁকৈ নিশ্বাস ল’লে; কিশোৰে ধীৰে ধীৰে “অ, আ, ই”—ই কোৱা সময়তে একোটা স্পষ্ট গৰম কণ্ঠিত আশ্বাস; সি ৰাতি প্ৰদীপে বিদ্যালয়ৰ কেলাত নিজৰ বেগখন বালিচৰ এচাম ধুলি মচি থৈ বুজি গ’ল যে, এই গাঁওত নতুন শিক্ষক হোৱা মানে কেৱল চকত অক্ষৰ নেলিখা; ইয়াত সেই অক্ষৰৰ ভিতৰত লুকাই থকা একে একে মানুহৰ নাম, তেওঁৰ কাহিনী, তেওঁৰ দ্বিধা, তেওঁৰ খালী থালীৰ গৰম টিপ, পম্পীৰ ফটা ফিতাৰ মলম, কিশোৰৰ বেতাৰত থকা নিঃশব্দ প্ৰতিজ্ঞা—সকলো লিখা লাগে; আকাশত চৰাইবোৰে ক’ত উৰি গ’ল, পুখুৰীৰ পানীত চাঁদে পিঠি ৰোপিলে; “মই আগন্তুক—কেতিয়া মোৰ নাম সেয়া নহ’ব”—চিন্তাৰ লগত, হাত দুটা কাষত, চকুৰে ৰাতিটো খাই গ’লে; পুৱাই আকৌ বেলঘৰীৰ স্কুলৰ ফটকত “সোৱাগতম”—‘স’ৰ বন্তিটো নুবুজাকৈ অলপ বেছি জুইৰ শিখা হ’ল যেন।

ভাগ ২: শূন্য বেঞ্চ

পুৱাৰ শীতল হাওঁৱাত বাঁহজোপাৰ পাতা কঁপি উঠিছিল, যেন গাঁওখন নিজেই পোহৰ আহিবলৈ প্ৰস্তুত হৈ আছে; তথাপিও বিদ্যালয়ৰ আঙণত তেতিয়াও নিস্তব্ধতা, ফটকৰ কাষত টুকুৰা টুকুৰা পাথৰেৰে পথ, য’ত কঁকালত ধুলি লাগি থকা কুকুৰৰ এখনী ছাঁ এৰি থিয় হৈ থাকিল; প্ৰদীপৰ হাতত চক-বাতি, চকুৰ তলত ৰাতিৰ অস্থিৰ নীৰৱতাৰ ছাপ, তথাপিও মুখত এটা মচকীয়া হাঁহি; তেওঁৰ প্ৰথম পঢ়া দিনৰ অভিজ্ঞতাৰ পিছত আজি সঁচাকৈয়ে প্ৰস্তুত হৈ আহিছে, কিন্তু খোলি দিয়া কোঠাৰ ভিতৰত বেঞ্চবোৰৰ ওপৰত ছাঁৰ ধুলি, কিছুমান বেঞ্চৰ গাত আঁকিবাজি কৰা নাম, আনকোৰা হৃদয়ৰ আকাৰ, কেতিয়াবা গালৰ চিন—সকলোই যেন কৈছে বহুদিনৰ পঢ়া-বিহীনতাৰ কথা; আটাইতকৈ ডাঙৰ বেদীৰ সামৰণিত থকা কালো-বোৰ্ডটোত গাতে গাতে খচখচীয়া ৰঙ, য’ত প্ৰদীপে চকৰে “অ আ ই” লিখি থৈ আগতত চায়, কিন্তু সামৰণিটোত কেৱল দুজন-তিনিজন শিশু; কিশোৰ, পম্পী আৰু আন এজন অনাথ ডেকা—ৰিমঝিম, গামোচা-ফটা চুৰি পিন্ধা, গাৰ কপাটত কেতিয়াবা ফটা চিহ্ন, কিন্তু চকুত জুইৰ প্ৰতিজ্ঞা; সৰু ক্লাছত খালী বেঞ্চৰ সংখ্যাই অধিক, প্ৰদীপে তেওঁলোকক মৃদু সুৰত ক’লে—“তোমালোকৰ লগত কেনেকৈ পঢ়া আৰম্ভ কৰিম, যদি আনসকলে নাহে? ক’ত গ’ল?” কিশোৰে মূৰ থিয় কৰি ক’লে—“সাৰে, অধিকাংশে গাঁওখনৰ কাজত যায়, কেতিয়াবা শালিক ধৰা, কেতিয়াবা খেতি, আৰু কেইজন তোঁত সেয়ে যে খাবলৈ নাই, তেওঁলোকে আহিব নোৱাৰে”; এই শব্দ শুনি প্ৰদীপৰ চকু মুহূৰ্ততে উজাই গ’ল যেন ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পানী হ্ৰাস হোৱাৰ লগে লগে কাদুৰ ওপৰত খালি ছেলিমাখনি পৰি থকা; এতিয়া তেওঁ বুঝি পাইছে—শিক্ষাৰ যি দেউল গঢ়িবলৈ আহিছে, তাত দেৱালখন শূন্যতাৰে ভৰতি; বাকি দিনটো তেওঁ উপস্থিত তিনিজনক লৈ বসি পঢ়াই, গল্প কৈ, গান গাই; পম্পীয়ে নতুন বুলি কেতিয়াবা লাজ লয়, কিন্তু কিশোৰৰ চকুত প্ৰতিজ্ঞাৰ জুই জ্বলি উঠিছে; ৰিমঝিমৰ খঙাল আঙুলিত চক ধৰি লিখিবলৈ খোজে, যদিও বৰ ভালদৰে বুজি পায় নে নহয়—তথাপিও প্ৰদীপে একো নক’ই হাঁহি দাঙি ক’লে—“ভুলতকৈ শুদ্ধ প্ৰয়াস ডাঙৰ”; দিনটো শেষ হোৱাৰ আগতেই তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে—এই বেঞ্চবোৰ খালী নাথাকিব, মই নিজেই গাঁওখনৰ ঘৰখনৰ পৰা ঘৰখনলৈ যাম, যি নাহে তেওঁক লৈ আহিম; এই সিদ্ধান্তৰ লগে লগে কাষৰ পৰা হেডমাষ্টাৰ ৰমেন বৰা আহি নীৰৱ সুৰে কৈ গ’ল—“স্যাৰ, আমাৰ গাঁওটোত পঢ়া-শিকাৰ ধাৰা ক’ত যে আঁতৰি গ’ল, ক’ব নোৱাৰো; বহুতে ভাবে স্কুল মানেই খালী মধ্যাহ্ন-ভোজৰ ভাত; আপুনি যদি সত্যিই এই বেঞ্চবোৰ পূৰ্ণ কৰিব বিচাৰে, গাঁওখনৰ সন্দেহ, অনাস্থা আৰু ৰাজনীতি দুটোকেই লড়িব লাগিব”; প্ৰদীপে নীৰৱে মাথো মুচকি হাঁহি ক’লে—“বেঞ্চবোৰ খালী দেখা মোৰ চকুৰ পথালি হ’ব নোৱাৰিব, এইবোৰত জুইৰ আঁচল আনিব লাগিব”; সন্ধিয়া ঘূৰি ঘূৰি তেওঁ কিছুমান পৰিয়ালৰ ঘৰলৈ গ’ল, কিন্তু গাঁওবাসীয়ে প্ৰথমতে তেঁওক প্ৰশ্নৰ সাপটিত চালে—“নতুন স্যাৰ, কি বুজাবলৈ আহিছোঁ? আমাৰ ল’ৰালোকৰ পেট ভৰাব পাৰিবা নে?”—এই প্ৰশ্নই যেন আকাশখনৰ ওপৰত এটা দোমেকলীয়া মেঘৰ দৰে গিলি ধৰিলে; তথাপিও প্ৰদীপ থিয় থাকিল, মাটিৰ ঘৰ, চৌকি, চুলি, ধোঁৱা আৰু শালিকৰ চিঞৰ মাজত তেওঁ হেঁপাহেৰে কৈ গ’ল—“শিক্ষা পেট ভৰাই নপাৰিব, কিন্তু পেট ভৰাবৰ বাট খুলিব পাৰে”; কথাবোৰে গাঁওবাসীৰ বুকুত কিবা এপাহ কঁপন সৰহাই গ’ল, কিন্তু সন্দেহৰ আঁচল তেতিয়াও গা ছাৰিল নাছিল; ৰাতি বিদ্যালয়ৰ এচাম খালি বেঞ্চত বহি প্ৰদীপে চকত লিখি থৈছিল—“শূন্য বেঞ্চ পূৰ্ণ কৰাৰ প্ৰতিজ্ঞা”—শব্দবিলাক চেনেহৰে চকুৰে চাইছিল যেন বেঞ্চবোৰেও নিশ্বাস ল’লে; গাঁওখনৰ অন্ধকাৰত দিঘল পথালি, কিন্তু সেই পথালিৰ মাজত চকুৰ জুই জ্বলিবলৈ আৰম্ভ কৰিছে।

ভাগ ৩: চকুৰ আগত সত্য

দুদিন ধৰি মেঘৰ ডেউকা আকাশত উৰুৱা-উৰুৱি খেলি গৈছিল, সেইদিনা পুৱা বেলেগ ধৰণৰ গম্ভীৰ নীৰৱতাৰে গাঁওখন জপিয়াই ধৰিলে। বিদ্যালয়ৰ আঙণৰ কঁকালত জিৰণিৰ ফুটি উঠা কুঁহিপাতত শিশিৰৰ টোপাল চমকিছিল, যেন প্ৰতিটো টোপালে নতুন আশা-বিহানৰ কথা কৈ আছে। প্ৰদীপে চকুৰ তলৰ জুৰুলা আঁচলি মচি বিদ্যালয়ৰ ফটক খুলি ভেতৰলৈ প্ৰৱেশ কৰিলে। কিশোৰ, পম্পী আৰু ৰিমঝিমে একেলগে প্ৰণাম জনালে। বাকী বেঞ্চবোৰ তেতিয়াও শূন্য। কিন্তু প্ৰদীপৰ অন্তৰত যে সংকল্প জ্বলি উঠিছে, তাৰ আগত শূন্য বেঞ্চ মানে কেৱল চেলাই, কেতিয়াবা সেয়া ভৰাবলৈ সুযোগ।

দুপৰীয়াৰ পিছত সি একো নক’ই স্কুলৰ বহল কেতেকিজনীয়া ছাত্ৰছাত্ৰীৰ নামৰ তালিকা লৈ গাঁওখনৰ দৰিদ্ৰতম পল্লীলৈ পাগুৰি মাৰি গ’ল। প্ৰথমে হাজাৰিকাৰ বৰজৈ বস্তীত প্ৰৱেশ কৰি দেখিলে কাষৰ পৰা কাষলৈ মাটিৰ ঘৰৰ সামৰোহ। এঘৰত মাক এজনী সৰু ল’ৰাক কোলাত লৈ খোৱা লগা ভাতত তেল-নুনো নাই। প্ৰদীপে সুধিলে—“বৌদি, আপুনিৰ ল’ৰাটোক কিয় বিদ্যালয়লৈ নপঠিয়াইছে?” গৃহিণীয়ে লাজলাজকৈ মুখটো আঁতৰাই ক’লে—“স্যাৰ, ভাত নাই, কাপোৰ নাই, মই কি পাঠাওঁ? পেটৰ খোজ আগত, পঢ়া পিছত।” শব্দবোৰ প্ৰদীপৰ মূৰত দমৰ কাষেৰে ধাক্কা মৰাৰ দৰে লাগিল। কিন্তু সি কিবা নক’ই স্নিগ্ধ কণ্ঠত হাঁহি এটা মাৰি ক’লে—“আজি নপঠাইহক, কাইলৈ মই নিজে লগত লৈ আহিম।”

তেওঁক সেই ঘৰৰ পৰা ওলোৱা-ওলোৱাই ৰিমঝিমৰ কাহিনী পালে। ৰিমঝিমৰ মাক নাই, দেউতা দুবছৰ আগতে ভাঙন-খোৱা ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ দমকত গছৰ গুৰিত পৰি গ’ল। এতিয়া চাচীকাই মাতৃস্নেহৰে ল’ৰাটোক ৰাখিছে। কিন্তু গাঁওবাসীয়ে কয়—“অনাথৰ পঢ়ি কি লাভ?” প্ৰদীপে চাচীকাকৰ ওচৰত বহি স্নিগ্ধভাৱে ক’লে—“লাভ নাই বুলি ভাবিলে লাভ জন্মাই নাপায়। আপুনি যদি অনুমতি দিয়ে, মই নিজে ৰিমঝিমক পঢ়াব। এই গাঁওৰ মাজত একোটা জুই জ্বলি উঠিব লাগে।”

দিনটোৰ বাকি ভাগত তেওঁ গাঁওখনৰ চৌপাশে ঘূৰি ফুৰিল। ধানখেতিৰ মাজত কাম কৰি থকা কিশোৰী এজনীৰ হাতত কঁহুবা ক’লা দাগ, কঁকালত ফটা চূৰী। তেও প্ৰদীপক চাই লাজলাজকৈ হেঁপাহৰ হাঁহি মাৰি ক’লে—“স্যাৰ, মই নাহোঁ, কাৰণ স্কুলত ল’ৰা-মানুহবোৰে টিটকাৰি মাৰে।” প্ৰদীপে কোমল কণ্ঠত উত্তৰ দিলে—“তেওঁলোকে টিটকাৰি মাৰিলে তুমি বইৰে উত্তৰ দিয়াৰ সাহস কৰাঁ। তোমাৰ চকুৰে যদি পঢ়াৰ সপোন থাকে, সমাজৰ কথাত নধৰা।” কিশোৰীৰ চকুত এন্ধাৰ কঁপিল, কিন্তু তাতে জোনাকৰ ফুটি উঠাৰ সম্ভাৱনা আছিল।

বিকেলৰ প্ৰান্তে প্ৰদীপ গাঁওখনৰ পশ্চিমফালৰ পাটকাপুৰীৰ ঘৰত পম্পীৰ পিতৃৰ ছবি চালে। পম্পীৰ মাক লাজেৰে সোধিলে—“স্যাৰ, আপুনি কিয় এইবোৰ ঘৰত আহিছে? কিবা কৰ্মসূচীৰ নামত আমাক ধোঁকা দিব খুজিছে নেকি?” প্ৰদীপ গম্ভীৰভাৱে হাঁহি মাৰি ক’লে—“মই কোনো ধোঁকা দিব নোখোজো। মই পঢ়াইছো, সেই পঢ়াইছোৱেই মোৰ ধৰ্ম। আপুনি যদি মাক, মই দেউতা নহলেও, এদিন পম্পীৰ শিক্ষকৰূপে তেওঁৰ চকুত আশা ভৰাই থব পাৰিম।”

দিনটো শেষত প্ৰদীপ ওচৰৰ ডাঙৰ গছত বহি গাঁওখনৰ পুবফালৰ আকাশলৈ চাইছিল। বগাবগা মেঘৰ মাজেৰে সূৰ্যৰ আঁচল গাঁওখনৰ ওপৰত পৰি আছিল, কিন্তু তাত কেতিয়াবা আঁধাৰ স্নিগ্ধতাও আছিল। গাঁওখনৰ সঁচাকৈ সত্য চোৱা মানে—দুখ, দৰিদ্ৰতা, অনাথৰ অশ্ৰু, সমাজৰ অবিশ্বাস। তথাপিও সেই সত্যই প্ৰদীপক অদ্ভুত এক সাহস দিছিল।

তেওঁ ভাবিলে—“শিক্ষা যদি পেট ন ভৰায়, তেন্তে পেট ভৰোৱা বাট দেখুৱায়। মই যদি একেকুৱা শিশুজনৰ চকুত আলো দেখুৱাব পাৰো, তেন্তে এই গাঁওৰ দৃষ্টিভংগী সলনি হব।” আৰু সেই দিনাই তেওঁ সিদ্ধান্ত কৰিলে—প্ৰতিটো শূন্য বেঞ্চত এজনৰ কাহিনী আছে। সেয়া বিচাৰি উলিয়াবই লাগিব, কাৰণ শিক্ষাৰ পথালি মাত্ৰ চকুৰে আৰম্ভ হয়।

ভাগ ৪: চপলা চিৰাগ

সন্ধিয়াৰ আকাশত ৰঙা-নীলা মেঘৰ আঁচল জপিয়াই থকা সময়, গাঁওখনৰ শিলমাটিৰ পথত নিঃশব্দে হেঁটি গ’ল প্ৰদীপ। বিদ্যালয়ৰ ফটক বন্ধ কৰি সি পুখুৰীৰ পাৰত থিয় হ’ল। মাটিৰ দেৱালৰ পৰা ধোঁৱা উৰি অহা চুলি চাবলৈ সি থেমকা হ’ল। মনত ভাবিলে—বিদ্যালয়ৰ খালি বেঞ্চবোৰৰ জুই কেবল দিনৰ বেলিৰে জ্বলিব নোৱাৰে। ৰাতিও পোহৰ দৰকাৰ। সেয়েই কাৰণ, সি সিদ্ধান্ত ল’লে সন্ধিয়া এঘণ্টা অনাথ আৰু দৰিদ্ৰ ল’ৰা-ছোৱালীবোৰক লৈ এক “চপলা চিৰাগ” বৈঠক আৰম্ভ কৰিব।

প্ৰথম দিনা গাঁওখনৰ শালিক বটগছৰ তলত প্ৰদীপ চাটাইখন বিছাই ব’হিল। কাষত জোনাকৰ আলোকত খচখচীয়া চকখন ল’লে। কিন্তু গাঁওখনৰ ল’ৰা-ছোৱালীকণীহঁতে গোট খাই আহিবলৈ ধীৰ আছিল। প্ৰথমতে কেৱল কিশোৰ, পম্পী আৰু ৰিমঝিম আহিল। তেওঁলোকৰ চকুত সন্দেহৰ পৰা বেছি চপলা আশা আছিল। প্ৰদীপ হাঁহি মাৰি ক’লে—“বই নাই, বেঞ্চ নাই, তথাপিও আমি পঢ়িব পাৰোঁ। তুমিয়েই মোৰ বিদ্যালয়।”

কিশোৰে ধইৰ্য্যহীনভাৱে ক’লে—“স্যাৰ, এই আলোত কিদৰে লিখিম?” প্ৰদীপে সৰলতাৰে উত্তৰ দিলে—“লিখিবলৈ কালি সময় আছে। আজি শুনা শিকিম। গল্প শুনা।” তাৰপাছত সি ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ কাষত মাছ ধৰা এজন জীয়েকৰ গল্প ক’লে—যি দৰিদ্ৰতাতো সাহসৰ সৈতে অধ্যয়ন কৰি উপাধি পাইছিল। গল্প শুনি পম্পীৰ চকুত উজ্জ্বলতা। ৰিমঝিম মুচকি হাঁহিল।

দ্বিতীয় দিনা চপলা চিৰাগ বৈঠকত পাঁচজন আহিল। তৃতীয় দিনা আটজন। খবৰ চাবলৈ গাঁওৰ ল’ৰা-মানুহও ওচৰলৈ আহিবলৈ ধৰিলে। তেওঁলোকে দূৰত থিয় হৈ চাইলেও, কথোপকথন চলি থাকিল। বৈঠকৰ নামেই গাঁওখনত চাঞ্চল্য সৃষ্টি কৰিলে। কিছুমানে হাঁহি-টিটকাৰি মারিলে—“নতুন স্যাৰে কিবা জাদু দেখুৱাব নেকি?” কিছুমানে সন্দেহ কৰিলে—“এই বৈঠকৰ আড়তে কি ধৰণৰ ষড়যন্ত্ৰ আছে?”

তথাপিও, প্ৰতিদিনে প্ৰদীপৰ কণ্ঠত এক মধুৰ সুৰে শিক্ষাৰ দিশে আকর্ষণ কৰিলে। এদিন সি সঁচাকৈয়ে চকত লিখা শব্দবোৰ উচাহেৰে পড়িলে—“আলোক মানে শিক্ষা।” শব্দবোৰ যেন বটগছৰ ডালীত জোনাকৰ আঁচলত জ্বলি উঠিল।

এই বৈঠকৰ ফলত গাঁওখনৰ সৰু-ডাঙৰবোৰে এক নতুন ধ্বনি শুনিবলৈ ধৰিলে। অনাথ আৰু দৰিদ্ৰ ল’ৰা-ছোৱালী যিয়ে আগতে স্কুললৈ আহিব নোৱাৰে, তেওঁলোকে এতিয়া নিজে আহি পঢ়াৰ আগ্ৰহ প্ৰকাশ কৰিলে। একেবাৰে পোহৰৰ দৰে ছত্ৰ-ছত্ৰীৰ চকুত সপোনৰ তেজ ফুটি উঠিল।

কিন্তু সৰ্বসাধাৰণৰ এই উত্তেজনাই আন দিশত ঢৌ তুলিলে। গাঁওখনৰ কেতেকিজন প্ৰভাৱশালী মানুহে কুটিল হাঁহি মাৰি ক’লে—“অতি আলোতে মানুহ অন্ধও হয়।” তেওঁলোকে ভাবিলে, এই বৈঠকে যদি সত্যিই গাঁওখনৰ মানুহক একেলগে আনে, তেন্তে তেওঁলোকৰ দৰমহা, প্ৰভাৱ, ক্ষমতা—সকলো লোপ পায়।

প্ৰদীপে এতিয়া সঁচাকৈয়ে বুজিলে—চকুৰ পথালিৰে পোহৰ জ্বলাই তোলা মানে কেৱল ল’ৰা-ছোৱালীৰ হৃদয়ত সপোন জগোৱা নহয়; ই মানে সমাজৰ আঁধাৰৰ সৈতে প্ৰত্যক্ষ যুদ্ধ ঘোষণা কৰা। তবুও সি ভিতৰত দৃঢ় হৈ ক’লে—“এটা চিৰাগে যদি আঁধাৰ ভাঙিব পাৰে, তেন্তে একেলগে জ্বলা বহু চিৰাগ গাঁওখনৰ ইতিহাস সলনি কৰিব।”

আকৌ সন্ধিয়া নামিল। চপলা চিৰাগ বৈঠকত এইবাৰ পঁচজনী মহিলা নিজৰ ল’ৰা-ছোৱালী লৈ আহিল। গাঁওখনৰ কণ্ঠত নতুন উন্মাদনা বগাই উঠিল। অনাথ আৰু বঞ্চিত শিশুবোৰৰ চকুত এতিয়া আশা-জোনাকৰ ছাঁ।

ভাগ ৫: প্ৰতিবাদৰ সূচনা

চপলা চিৰাগ বৈঠকৰ চতুৰ্থ সপ্তাহত গাঁওখনৰ বটগছত বহা মানুহৰ সংখ্যা হঠাৎ দ্বিগুণ হৈছিল। যেতিয়া প্ৰদীপ চকত নতুন শব্দ লিখি পঢ়াইছিল, ল’ৰা-ছোৱালীৰ লগত লগে বয়োজ্যেষ্ঠ মানুহো মনত কৈ পুনৰাবৃত্তি কৰিছিল। কিশোৰে সপোনৰ দৰে মিচকি হাঁহি মাৰি ক’লে—“স্যাৰ, মই এতিয়া হেঁপাহ কৰিছোঁ চিকিৎসক হ’ম বুলি।” পম্পীৰ চকুত নতুন দীপ্তি—“মই শিক্ষক হ’ম।” ৰিমঝিম নিঃশব্দে কাগজত আঁকিব লাগিল—“আলোক।” এই কথাবোৰ শুনি প্ৰদীপৰ অন্তৰ বুকু যেন কঁপি উঠিল। শিক্ষাৰ এই পোহৰে সত্যিই আঁধাৰ ফালি গাঁওখনৰ শূন্য বেঞ্চত জুইৰ কণিকা আনি ধৰিছে।

কিন্তু এই সপোনবোৰে সকলোৰে মনে আনন্দ নলগালে। বিশেষকৈ গাঁওখনৰ দুজন প্রভাৱশালী—ৰমাকান্ত হাজৰিকা আৰু বৰদৈ দেৱগোস্বামী। তেওঁলোকৰ দলে পঞ্চায়তত দীৰ্ঘদিন ধৰি দমন কৰি থকা অভ্যাসেৰে গাঁওবাসীক “আমাৰ দানেই তোমালোকৰ আশা” বুলি শিকাই আহিছিল। হঠাৎ যদি শিক্ষা গাঁওখনক সজাগ কৰে, তেন্তে তেওঁলোকৰ ক্ষমতাৰ দেউল ভাঙি পৰিব।

এদিন পঞ্চায়তৰ মঞ্চত বৈঠক পাতি ৰমাকান্তে কঠোৰ কণ্ঠত ক’লে—“এই নতুন স্যাৰে গাঁওখনত কিবা ষড়যন্ত্ৰ আৰম্ভ কৰিছে। সন্ধিয়াবেলি ল’ৰা-ছোৱালীৰে বৈঠক কৰি ধৰ্ম ভাঙিছে, নিয়ম ভাঙিছে। আমাৰ অনুমতি নল’লে কেনেকৈ মানুহ গোটাই?” তেওঁৰ কণ্ঠত খঙৰ সুৰ, কিন্তু চকুত সন্দেহৰ আঁচল।

বৰদৈ দেৱগোস্বামী ওলাই ক’লে—“হয়, গাঁওখনত পঢ়া-শিকাৰ নামত এনেকুৱা জুই জ্বলি উঠিলে, কালিৰ দিনত আমাৰ প্ৰভাৱ খতম হ’ব। অনাথ-মনাথক লৈ কিবা প্ৰচাৰ চলিছে। এইবোৰত আমি পইচা খৰচ কৰিছোঁ, তেনে কি আমি অযোগ্য নেকি?”

তেওঁলোকৰ বক্তব্য শুনি বহুতে গাবৰিত হৈছিল। গাঁওখনৰ সাধাৰণ মানুহে সদায় ক্ষমতাৰ ভয়ত হাঁহি-টিটকাৰি সই আহিছিল। কিন্তু কিশোৰ আৰু পম্পীৰ দৰে সৰু ছাত্ৰছত্ৰীৰ মূৰত একোটা সাহস জন্মি আছিল।

চপলা চিৰাগ বৈঠকৰ দিনা হঠাৎ তিনিজন ডেকা আহি গলা চিঞৰি কৈ উঠিল—“এই বৈঠক আজি শেষ! কেতিয়ালৈকে সমাজৰ নিয়ম ভাঙি চলিব পাৰি?” প্ৰদীপ গম্ভীৰভাৱে সৰল কণ্ঠত উত্তৰ দিলে—“সমাজৰ নিয়ম যদি শিশুৰ পঢ়া ৰোধ কৰে, তেন্তে সেই নিয়ম সমাজক অন্ধকাৰতে ৰাখে। শিক্ষা নিয়মতকৈ ডাঙৰ।”

শব্দবোৰে উপস্থিত মানুহৰ বুকুত সাহস জগালে। প্ৰথমতে নিঃশব্দ আছিল গাঁওবাসী, কিন্তু পম্পীৰ মাকে অকণি ধেমালিৰে আগবাঢ়ি ক’লে—“মই মোৰ ছোৱালীক পঢ়াব বিচাৰোঁ। সেয়া যদি নিয়ম ভাঙা হয়, মই তাতো সাজু।” তাৰ পিছত আন এজন গৰুপালে কণ্ঠ তুলি ক’লে—“আমাৰ ল’ৰাটোক পঢ়াইলে পেট ভৰাই দিব নোৱাৰে হয়তো, কিন্তু পেট ভৰোৱাৰ বাট শিকাব পাৰে। আমি এই বৈঠক চলাই থব দিম।”

গাঁওখনৰ আঙণত ধুমুহাৰ দৰে শব্দ উঠিল—মানুহে একেলগে কণ্ঠ তুলিলে, “চপলা চিৰাগ চলিব।” কিশোৰ আৰু ৰিমঝিমে একেলগে উল্লাসেৰে হাত তালি মাৰিলে।

এই ঘটনাই প্ৰথমবাৰ সমাজৰ ভিতৰত প্ৰতিবাদৰ ঢৌ তুলিলে। গাঁওবাসীয়ে ভয়ৰ আঁচল আঁতৰাই নৱ-আলিৰ সপোনত হাত মেলিলে। ৰমাকান্ত হাজৰিকা আৰু বৰদৈ দেৱগোস্বামী বিস্ময়ত স্তব্ধ হৈ পৰিলেও, প্ৰদীপৰ চকুত এক শান্ত দীপ্তি জ্বলি উঠিল।

তেওঁ ভাবিলে—“সত্যই যদি মানুষৰ হৃদয়ত পোহৰ জ্বলাই, তেন্তে কোনো অন্ধকাৰেই তাক নেভাব নোৱাৰে।”

ভাগ ৬: কাদুৰ পথালি

বতাহৰ ৰঙা ধূলিৰ মাজেৰে শীতল বিহানৰ সূৰ্যজোনাক গাঁওখনত তেজ মাৰি পৰিছিল। বিদ্যালয়ৰ ফটকৰ আগত সেইদিনা প্ৰদীপক অপেক্ষা কৰি থকা এটা অদ্ভুত নিস্তব্ধতা অনুভৱ হ’ল। সাধাৰণতে ল’ৰা-ছোৱালীকণীয়ে খালী গলগলি শব্দ কৰি বিদ্যালয় প্ৰবেশ কৰে, কিন্তু আজিৰ দিনটোত যেন সিহঁতক কিবা বাধা দিছে। ফটক খোলাৰ লগে লগে সি দেখিলে—কেতিয়াবা বেঞ্চবোৰ ভাঙি ফালিবলৈ চেষ্টাৰ চিহ্ন, চকত আঁকিবাজি, কাগজ ফাটি শুৱাই থোৱা। শূন্য বেঞ্চ আৰু ছিঙা বেঞ্চৰ দৃশ্যই যেন কাদুৰ পথালি।

সন্ধিয়া বৈঠকৰ আগৰ দিনা পঞ্চায়তৰ গোপন বৈঠকত সিদ্ধান্ত লৈছিল—“এই শিক্ষকজনক আঁতৰাই দিয়াটো দৰকাৰ। সমাজত শৃংখলা ৰক্ষাৰ বাবে একে এবাৰ দণ্ড শিকাব লাগিব।” আৰু সেই দণ্ডৰ প্ৰথম পদক্ষেপ আছিল বিদ্যালয়ৰ সৰু ছাত্ৰছত্ৰীৰ উপস্থিতি ভাঙি দিব, বিদ্যালয়খন পুনৰ শুন্য কৰাৰ চেষ্টা কৰা।

প্ৰদীপে ঠাণ্ডা কণ্ঠেৰে শিক্ষাৰম্ভ কৰিলে। কিন্তু কিশোৰ, পম্পী আৰু ৰিমঝিমক বাদ দি বাকি কেইজনো আহি নাছিল। চকুৰে কিশোৰে সুধিলে—“স্যাৰ, বাকীসকলে ক’ত গ’ল?” প্ৰদীপ মুচকি হাঁহি দিলে—“তেওঁলোকে নাহিলে মই নিজেই গৈ লৈ আহিম। শিক্ষাৰ বাবে আঁতৰুৱা মানুহৰ বাটত কাদা থাকিবই, কাদা পাৰ হৈ যাওঁতে সতৰ্ক হ’ব লাগে।”

দিনটোত প্ৰদীপ গাঁওখনৰ পশ্চিমফাললৈ গৈ ছাত্ৰছত্ৰীৰ ঘৰবোৰ ঘূৰি চাইছিল। এক ঘৰত গৃহিণীয়ে কপালত হাত থৈ ক’লে—“স্যাৰ, মোৰ ল’ৰাটোক বৈঠকলৈ নপঠিয়াব পাৰোঁ। পঞ্চায়তত কৈছে গাঁওখনৰ নিয়ম ভাঙিলে আমাৰ ধানখন দণ্ড দিব।” প্ৰদীপে হাঁহি মাৰি মাথো ক’লে—“ধানত শস্য জন্মাই, শিক্ষাত জীৱন জন্মাই। আপুনি যদি সাহস কৰে, মই আপোনাৰ লগত আছোঁ।”

কিছুমান পৰিয়ালে ভয়ত চকু নামালে, আনকেইজনে কপালত কঁপা আঙুলি থৈ নীৰৱে হাঁহি দিলে। তেওঁলোকৰ ভিতৰতো লুকাই থকা আশা আছিল, কিন্তু সমাজৰ ভয়ৰ কাদা তেওঁলোকৰ পাগুৰি টানি ধৰিছিল।

বিকেলত বিদ্যালয়খনৰ কাষৰ দেউদুৰি পথত তিনিজন ডেকাই প্ৰদীপক ৰাস্তা আটকালে। ক’লে—“স্যাৰ, আপুনি স্কুলত যা-তা চলাইছে। গাঁওখনৰ নিয়মত পঢ়া মানে মধ্যাহ্ন-ভোজ, তাৰ বাহিৰে কিবা চলিব নোৱাৰিব। নচেৎ আপোনাক ইয়াৰ পৰা আঁতৰাব লাগিব।” প্ৰদীপ সৰু কণ্ঠেৰে উত্তৰ দিলে—“আপোনালোকে কাদা লগাই দিলে মই তাতকৈ বেছি চপলা সোপা ল’ব। মই আঁতৰিব নোৱাৰোঁ।”

এই উত্তৰে তিনিজনৰ চকুত খঙৰ আঁচল তুলিলে। কিন্তু গাঁওৰ কিছুমান ল’ৰা-মানুহ দূৰত থিয় হৈ দৃশ্যটো দেখিছিল। তেওঁলোকে গোপনে ভাবিলে—“এইজন সঁচাকৈয়ে ভয় নকৰে।”

সন্ধিয়া বৈঠকত সেইদিনা শূন্যতাই প্ৰধান। মাথো কিশোৰ, পম্পী আৰু ৰিমঝিম আহিছিল। প্ৰদীপ চকত লিখিলে—“কাদুৰ পথালি পাৰ হ’লেই পোহৰ।” সি শব্দবোৰক তিনিবোৰৰ চকুত উত্সাহেৰে পুনৰাবৃত্তি কৰালে। শিশুৰ মগজুত সেই বাক্য যেন ধাতুৰে লিখা হৈ ৰ’ল।

কিশোৰে হাত উঠাই ক’লে—“স্যাৰ, যদি আপুনাক আঁতৰাব খুজে, মই দাঁড়িম।” পম্পীৰ কণ্ঠ কঁপি উঠিল—“মইও।” ৰিমঝিম নিঃশব্দে মাথো চকুৰে দৃঢ়তা দেখালে।

প্ৰদীপৰ অন্তৰত সেই মুহূৰ্তত এটা সঁচাকৈয়ে দীপ্তি জন্মিল। সি ভাবিলে—“শিক্ষাৰ যুদ্ধত মই একেলগে নাই। এই শিশুবোৰেই মোৰ সঙ্গী।”

গাঁওখনৰ আঁধাৰময় পথত সেই সন্ধিয়া বৈঠকত বেছি মানুহ আহি নাছিল, কিন্তু কিশোৰ-পম্পী-ৰিমঝিমৰ চকুত জুইৰ কণিকা উঠিছিল। এই কণিকা কাদুৰ পথালি পাৰ কৰি গাঁওখনক আলোকিত কৰিবলৈ যথেষ্ট।

ভাগ ৭: গাঁওৰ ৰঙালি

বসন্তৰ ৰঙা-নীলা ফাগুনী আকাশত কোকিলৰ হাঁহিৰে গাঁওখনৰ নিস্তব্ধতা উভতি আহিছিল। কাদুৰ পথালি পাৰ হৈ যোৱা দিনবোৰত প্ৰদীপৰ অন্তৰত এক নতুন সংকল্প জন্মিছিল। ল’ৰা-ছোৱালীৰ চকুত জুই জ্বলি উঠিছিল, যদিও বিদ্যালয়খনৰ দেউল এতিয়াও ভাঙি পৰি থকা বেঞ্চ আৰু ছিঙা টিনৰ ছাঁত কঁপিছিল। সেইদিনা প্ৰদীপে সিদ্ধান্ত ল’লে—যি হোৱাকৈ হ’ক, বিদ্যালয়খন নতুনকৈ গঢ়িব লাগিব।

সকলো দিনৰ দৰে বৈঠকৰ পাছত সি ঘোষণা কৰিলে—“আজি পৰা আমি গাঁওৰ বিদ্যালয় নতুনকৈ সাজিম। কেবল বইৰ পঢ়া নহয়, গাঁওখনৰ সকলো মানুহে মিলে-মিশি বিদ্যালয়খন শুদ্ধ কৰিব।” প্রথমতে কেইজনমান লাজ-লাজকৈ চালে, কিন্তু কিশোৰে হাত তুলি উঠিল—“স্যাৰ, মই আহিম বেঞ্চ মাৰামৰিত।” পম্পীয়ে হাতত সৰু গামোচা ধৰি ক’লে—“মই মাটি পৰিস্কাৰ কৰিম।” ৰিমঝিমও হাঁহি মাৰি ক’লে—“মই আঁকিব।”

অপেক্ষা নকৰাকৈ পছন্দৰ ৰঙেৰে গাঁওখনৰ মানুহেও একে একে যোগ দিলা। মহিলাবোৰে কঁচা মাটিৰ ডোলত পানী ভৰাই আনিলে, ল’ৰাবোৰে কাঠৰ ভাঙি যোৱা বেঞ্চত কিল-পে’চাৰ লগালে, বৃদ্ধ-বৃদ্ধাই হাতেৰে ধূলি পৰিস্কাৰ কৰিলে। বিদ্যালয়খনৰ খালী আঙণত হঠাৎ ৰঙালি উৎসৱৰ দৰে ৰঙ-উল্লাসৰ ঢৌ উঠিল।

প্ৰদীপ চকত লিখিলে—“শিক্ষা মানে একেলগে গঢ়া।” গাঁওবাসীয়ে একেলগে শব্দবোৰ পুনৰাবৃত্তি কৰিলে। সেই মুহূৰ্তত যেন বিদ্যালয়খনৰ দেউলত নতুন জীৱন সঞ্চাৰিত হ’ল। কাকত-বোৰ্ডত আঁকা শিশুৰ হাতৰ বন্তি, ফুল আৰু অক্ষৰবোৰে যেন গাঁওখনৰ আশা প্ৰকাশ কৰিলে।

এদিন বৈঠকত পম্পীৰ মাকে ওলাই ক’লে—“মই আগতে ভয় পাইছিলো, কিন্তু এতিয়া মই নিশ্চিত। মোৰ ছোৱালী পঢ়িবই।” এই ঘোষণা শুনি আন কেইজনো মাকেও আগবাঢ়ি আহিল। “মইও মোৰ ল’ৰাটোক বিদ্যালয়লৈ পঠাম।”

সন্ধিয়াৰ আঁচলত মাটিৰ বাতিকাবোৰ জ্বলি উঠিল। গাঁওখনৰ মানুহে চপলা আলোকত বিদ্যালয়খনৰ পৰিস্কাৰ কৰা দৃশ্য চাই গৌৰৱ অনুভৱ কৰিলে। কিশোৰে নিঃশব্দে প্ৰদীপক ক’লে—“স্যাৰ, এইবাৰ বেঞ্চবোৰ খালী থাকিব নোৱাৰিব।”

প্ৰদীপৰ চকুত তেতিয়া সুখৰ টোপাল উজলি উঠিল। ই আছিল তেওঁৰ বহুদিনৰ সপোন—বিদ্যালয়খনক মাত্ৰ শিক্ষা নহয়, গাঁওখনৰ আশা আৰু মিলনৰ প্রতীক হিচাপে গঢ়ি তোলা।

কিন্তু আনন্দৰ মাজতেও সি জানিছিল—এই ৰঙালি দীঘলীয়া নহ’ব পাৰে। কাৰণ সমাজৰ আঁতৰত এতিয়াও আঁধাৰ লুকাই আছে, যিয়ে আলো নিভাবলৈ সদায় প্ৰস্তুত। তথাপিও, সেই সন্ধিয়া গাঁওখনৰ শ্বাসত নতুন উন্মাদনা। চকুৰ পথালি যেন গাঁওখনৰ বুকুত সত্যি সত্যি পোহৰ জ্বলাই উঠিছিল।

ভাগ ৮: অন্ধকাৰৰ আঁচল

গাঁওখনৰ বিদ্যালয়ত নবীন উদ্দীপনা আৰু উল্লাস বেলেগ ৰূপত ফুটি উঠিছিল। শূন্য বেঞ্চত এতিয়া ল’ৰা-ছোৱালীৰ কোলাহল, ছিঙা বেঞ্চ মাৰামৰি কৰি শুদ্ধ কৰা, চকত নতুন শব্দ লিখাৰ সময়ত মিচকি হাঁহি—এইবোৰেই সকলোৰে চকুত আশা জগাই তুলিছিল। কিন্তু সমাজৰ সঁচা ৰূপ কেবল ৰঙালি নহয়। আলো ফুটি উঠিলেই আঁধাৰ বেছি গভীৰ হৈ ওলায়।

পঞ্চায়তৰ দুজন প্ৰভাৱশালী—ৰমাকান্ত হাজৰিকা আৰু বৰদৈ দেৱগোস্বামী—তেওঁলোকৰ দলে গোপনে বৈঠক পাতি ক’লে, “এই নতুন স্যাৰে আমাৰ প্ৰভাৱৰ দেউল ভাঙিবলৈ চেষ্টা কৰিছে। ল’ৰা-ছোৱালী গোটাই সমাজত জুই জ্বলাইছে। যদি এতিয়াই এই আঁচল নিভোৱা নাযায়, আগলৈ আমাৰ নামেই মচি যাব।”

প্ৰথম পদক্ষেপ হিচাপে তেওঁলোকে বিদ্যালয়ৰ বৈঠকত প্ৰদীপক বহাৰ পৰা বঞ্চিত কৰিবলৈ ধৰিলে। গাঁওখনৰ পূজাৰ বৈঠকত নিমন্ত্ৰণ দিয়ে নাছিল। কিছুমান অনুষ্ঠানত তেওঁক দেউলীয়া কোণত থিয় ৰাখিলে। কেতিয়াবা গোপনে গুজৱ ছড়ালে—“এইজন স্যাৰে বিদেশী সংগঠনৰ লগত সম্পৰ্ক আছে, ধোঁকা দিবলৈ আহিছে।”

প্ৰদীপ শুনিছিল, কিন্তু মুখেৰে একো নক’ল। কিশোৰে এবাৰ সুধিছিল—“স্যাৰ, তেওঁলোকে আপোনাক কিয় বঞ্চিত কৰে?” প্ৰদীপ হাঁহি মাৰি ক’লে—“বোপাই, জোনাক জ্বলি উঠিলে কেতিয়াবা মেঘে ঢাকি লয়। কিন্তু জোনাকে নিজৰ আলো হেৰুৱাই নাযায়।”

তথাপিও সমাজৰ আঁধাৰে কিছুমান মানুহৰ মনত সন্দেহ তুলিছিল। দুদিনৰ বাবে পম্পীৰ মাকে পম্পীক বিদ্যালয়লৈ পঠিয়াব নাছিল। কিশোৰৰ ককাইয়ে কৈছিল—“অতি বেছি জুইৰ পিছত অন্ধকাৰ আহে।” কিন্তু শিশু-বিশ্বাসৰ আগত এই ভয়বোৰ দীঘলীয়া থাকিব নোৱাৰিল। পম্পীয়ে মাকক দৃঢ়তাৰে কৈছিল—“মই নাহিলে মোৰ সপোন আঁধাৰত বন্দী হৈ যাব।”

অন্ধকাৰৰ আঁচল সমাজত তীব্ৰ হ’বলৈ ধৰিলে। ৰাতি বৈঠকৰ সময়ত কেতিয়াবা কণ্ঠৰ পৰা কণ্ঠত কিবা খঙাল শব্দ আহিছিল—“শিক্ষা মানে সমাজ ভাঙা। নিয়মৰ বাহিৰত নাযাব।” কিন্তু একে সময়তে, গাঁওখনৰ বহু পৰিয়ালে গোপনে প্ৰদীপক সমৰ্থন জনাইছিল। বাটৰ মূৰত এজনা বৃদ্ধা হাঁহি মাৰি ক’লে—“স্যাৰ, মই লিখিব নাজানো, কিন্তু আপোনাৰ পঢ়া শুনি মোৰ নাতিকে পঢ়িবলৈ দিম।”

প্ৰদীপ জানিছিল, আঁধাৰৰ আঁচল বেছেই দীঘল, কিন্তু ইয়াৰ অন্তত একদিন আলো আছেই। তেওঁ চকত লিখিলে—“অন্ধকাৰৰ আঁচল নিভাব নোৱাৰিব আলো।” আৰু শিশু-বিশ্বাসৰ হাতত সেই বাক্য পুনৰ লিখা হ’ল।

তেতিয়াই প্ৰদীপ বুজিলে—অন্ধকাৰ সঁচাকৈয়ে আছে, কিন্তু সপোনৰ জুই একোতকৈ বেছি দীঘলীয়া। গাঁওখনৰ বুকুত আঁচল যতখিনি গা মেলিব, তাতে আলো তত বেছি জ্বলিব।

ভাগ ৯: আলোকৰ উত্থান

বসন্তৰ পিছত গাঁওখনত জোনবাহাৰ ফুটি উঠিছিল। বটগছৰ ডালত পোৱালী চৰাইবোৰে জাক মাৰি গাওঁ গুজৰিছিল। কালি পৰ্যন্ত যি বিদ্যালয়খন আঁধাৰৰ আঁচলত মোহৰা হৈছিল, আজিৰ দিনত সেয়া একেবাৰে নতুন ৰূপে জ্বলি উঠিছিল।

চপলা চিৰাগ বৈঠকত এতিয়া কেৱল কিশোৰ, পম্পী বা ৰিমঝিম নহয়; গাঁওখনৰ প্ৰায় প্ৰতিটো শিশুই যোগ দিছিল। আঁতৰুৱা, লাজলাজীয়া, মলিন কাপোৰত থকা সেই ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে চকত লিখা “অ আ ই” উচাহেৰে উচ্চাৰণ কৰিছিল। প্ৰদীপৰ অন্তৰ বুকুত গৌৰৱৰ ঢৌ উঠিছিল।

সন্ধিয়াৰ বৈঠকত এইবাৰ গাঁওখনৰ কেইজনী মাক আগবাঢ়ি ক’লে—“স্যাৰ, আমাৰ বেটাতো বই কিনিবলৈ সামৰ্থ্য নাই। কিন্তু মই চাই, সি লিখিব শিকুক।” আনজনী গৃহিণীয়ে হাতত শাকপাতি ধৰি কৈ উঠিল—“আমি নাৰীৰা দৈনন্দিন কষ্টত বান্ধা, তথাপিও আমি আমাৰ ছোৱালীক আঁতৰুৱা ৰাখিব নোৱাৰোঁ। আপুনি পঢ়াব, আমি সহায় কৰিম।”

এই ঘোষণা শুনি বৈঠকত হাততালি পৰিল। কিশোৰে দৃঢ়তাৰে ক’লে—“স্যাৰ, মই দিনকত খেতিত কাম কৰিম, ৰাতি বৈঠকত পঢ়িম।” পম্পীয়ে যোগ কৰিলে—“মই মাকৰ লগত ঘৰৰ কাম কৰি দিব, তথাপিও পঢ়িবলৈ আহিম।”

আলোকৰ উত্থান যেন গাঁওখনৰ প্ৰতিটো কণ্ঠত প্রতিধ্বনি হৈছিল। গাঁওখনৰ বুঢ়া-বুঢ়ীয়েও সঁচাকৈয়ে প্ৰদীপক সমৰ্থন জনাবলৈ ধৰিলে। এগৰাকী বৃদ্ধা গম গম কৰি ক’লে—“মই গছত নাম লিখিব নাজানো, কিন্তু আপোনাৰ বাবে মোৰ নাতিকে নতুন জীৱন পাইছে।”

অন্যপাশে ৰমাকান্ত হাজৰিকা আৰু বৰদৈ দেৱগোস্বামী আঁতৰি গ’ল। তেওঁলোকৰ দলে শূন্য হৈ পৰিল। কাৰণ সমাজৰ আঁধাৰে লোকক অধিক দিন আঁকোৱালি ধৰিব নোৱাৰে। আলো জ্বলি উঠিলেই আঁধাৰ গলিবই লাগে।

প্ৰদীপ চকত লিখিলে—“শিক্ষা মানে মুক্তি।” গাঁওখনৰ সকলো ল’ৰা-ছোৱালী আৰু বয়োজ্যেষ্ঠে একেলগে কণ্ঠ তুলিলে—“মুক্তি।” শব্দটো আকাশলৈ উৰি গ’ল।

সেই ৰাতি বৈঠকৰ অন্তত প্ৰদীপ বিদ্যালয়ৰ ফটকত থিয় হৈ চাঁদৰ পোহৰ চাবলৈ ধৰিলে। গাঁওখনৰ চকুত সি আজিৰ দিনাই সঁচাকৈয়ে উত্থানৰ ছবি দেখিলে। আঁধাৰৰ আঁচল আঁতৰাই গাঁওখন এতিয়া আলোকিত হৈছে।

কিশোৰ, পম্পী, ৰিমঝিম আৰু শতাধিক শিশুৰ হাস্য-ধ্বনি সেই আঁধাৰত দীঘলীয়া শিকলি হৈ বাজি উঠিছিল। প্ৰদীপৰ অন্তৰ গৰ্ভত একমাত্ৰ বাক্য বাজি উঠিল—“আলোকৰ উত্থান মানে সমাজৰ নতুন জন্ম।”

ভাগ ১০: চকুৰ পথালি

বসন্তৰ ৰঙেৰে ভৰা সেইদিনা গাঁওখনৰ আকাশটো যেন বেলি নামিবলৈ অমানি উজলি আছিল। বিদ্যালয়খনৰ আঙণত সৰুকৈ এক ধুমুহা হ’ল—শব্দৰ নহয়, উল্লাসৰ ধুমুহা। খালি বেঞ্চবোৰত এতিয়া ল’ৰা-ছোৱালী ভৰপূৰ। চকত আঁকা “অ আ ই”ৰ ওপৰত ৰঙা সূৰ্যৰ আঁচলেৰে পোহৰ পৰিছিল। একেবাৰে ক’ৰবাত আঁধাৰৰ নামোনো নাছিল।

প্ৰদীপ চকুৰে এই দৃশ্যটো ধৰি থ’ল। তেওঁ মনত পেলালে প্ৰথম দিনা খালি বেঞ্চ, সন্দেহভৰা চাহনি, প্ৰভাৱশালীৰ টিটকাৰি—কিমান বাধা আছিল! কিন্তু আজি সেই বাধাবোৰ সলনি হৈ আশা, সাহস আৰু শিক্ষাৰ গীতত পৰিণত হৈছে। কিশোৰৰ মূৰত দৃঢ়তা, পম্পীৰ চকুত উজ্জ্বল সপোন, ৰিমঝিমৰ আঁকিবোৰত নতুন আশা—সকলোতেই পোহৰৰ বীজ।

এদিন গাঁওখনৰ বুঢ়া-বুঢ়ীয়েও বিদ্যালয়খনলৈ আহি ক’লে—“স্যাৰ, আমি লেখাপঢ়া নাজানো, কিন্তু মই নাম লিখিব শিকিম।” প্ৰদীপ মুচকি হাঁহিলে—“শিকিবলৈ বয়স লাগে নে? শিক্ষা মানে জীৱনলৈ নতুন সূচনা।” সেই মুহূৰ্তত বটগছৰ তলৰ বাতিকাৰ সেউজীয়া শিখাই গাঁওখনৰ আঁধাৰক সম্পূৰ্ণ গিলি নিলে।

অন্যদিশে ৰমাকান্ত হাজৰিকা আৰু বৰদৈ দেৱগোস্বামী আঁতৰাই গ’ল। তেওঁলোকৰ দলে হেৰুৱা যুঁজত বুজিলে—গাঁওখনৰ অন্তৰজগতত আলো প্ৰৱেশ কৰিছে। প্ৰভাৱ, ভয় আৰু ধমকীয়ে আঁধাৰৰ আঁচল দিঘল কৰিব পাৰে, কিন্তু একো দিনেই আলোত জ্বলা চিৰাগ নিভাব নোৱাৰে।

বিদ্যালয়খনৰ পৰা ওলাই প্ৰদীপ চাঁদৰ আঁচলত গাঁওখন চাই থাকিল। মানুহে এতিয়া তেওঁৰ নাম সন্দেহৰ লগত নহয়, গৌৰৱৰ লগত উচ্চাৰণ কৰে। কিশোৰে বৈঠকত কৈ উঠিল—“স্যাৰ, আপুনি আমাৰ চকুৰ পথালি। আপুনি নাহিলে আমি আঁধাৰতেই থাকিলোঁহেঁতেন।” এই শব্দ শুনি প্ৰদীপৰ চকুত উজ্জ্বল টোপাল উজলি উঠিল।

পম্পীৰ মাকে সন্মুখত থিয় হৈ ক’লে—“আমাৰ সন্তানৰ চকুত যি সপোন আপুনি জ্বলাইছে, সেয়াই আমাৰ মুক্তি।” ৰিমঝিম নিঃশব্দে চকত লিখি থলে—“আলোক।” শব্দটো বৈঠকৰ পৰা গাঁওখনৰ আকাশলৈ উৰি গ’ল।

প্ৰদীপৰ অন্তৰ গৰ্ভত এইবাৰ এক গভীৰ অনুভৱ জন্মিল—এই যাত্ৰাই তেওঁক নিজৰ সীমা পাৰ কৰি সমাজৰ লগত গাঁথি দিছে। তেওঁ ভাবিলে, “মই যদি সত্যিই শিক্ষক হউঁ, তেন্তে মোৰ কৰ্তব্য কেৱল পঢ়া নোহোৱা, মই আঁধাৰৰ মাজত চিৰাগ জ্বলাই দিয়া। সেই চিৰাগেই চকুৰ পথালি।”

সেইদিনা বিদ্যালয়ৰ আঙণত সকলো ল’ৰা-ছোৱালী, মাক-বাবা, বুঢ়া-বুঢ়ীয়ে একেলগে কণ্ঠ তুলিলে—“শিক্ষা মানে মুক্তি, শিক্ষা মানে আলো।” শব্দটো আকাশত প্রতিধ্বনি হৈ গাঁওখনৰ বুকুত বতাহৰ দৰে বগাই গ’ল।

প্রদীপ ফটকত থিয় হৈ চাঁদৰ পোহৰ চকুত সাঙুৰি ল’লে। তেওঁৰ অন্তৰ বুকুত অকলশৰীয়া বাক্য এখন বাজি উঠিল—
“চকুৰ পথালি মানে সমাজৰ নতুন জন্ম, নতুন দৃষ্টি, নতুন আশা।”

এবাৰ খালী বেঞ্চ নাছিল, খালী হৃদয়ো নাছিল। গাঁওখনৰ বুকুত শিক্ষাৰ জোনাক উঠি গৈছিল।

—সমাপ্ত—