সঞ্চিতা ৰাজখোৱা
গাঁওখনৰ সেই শীতল পুৱা অলপ ভিন্ন আছিল। সাধাৰণতে মাটিৰ পথাৰে শুৱনি কৰা কুকুৰবোৰৰ ভোকালিৰে দিন আৰম্ভ হ’লেও সি দিনটোত যেন কিবা শূন্যতা ভাসি আছিল আকাশত। লোকবোৰ নিজৰ কাম-কাজত নোহোৱা যেন অশান্তি অনুভৱ কৰিছিল, যেন কিবা এক মহতীয়ান শূন্যতা গাঁওখনৰ বুকুত পৰি আছে। খবৰ আহিল—এজন নামী সাহিত্যিক যি বহু বছৰ ধৰি গাঁওখনৰ শেষ প্রান্তত একেলগীয়া হৈ থাকিছিল, তেওঁ নিশা নিশান্তে মৃত্যুৰ লগত যাত্ৰা কৰিলে। তেওঁ আছিল অতি পুৰণি কিন্তু ভিন্ন ধৰণৰ মানসিকতা থকা মানুহ। জনা-শুনা লোকৰ সঙ্গ এৰি তেওঁৰ জীৱন আছিল কলম, কাগজ আৰু নীৰৱতাৰ সৈতে। মৃত্যুৰ খবৰ অহাৰ লগে লগে গাঁওখনৰ মানুহবোৰ তেওঁৰ ভাঙি যোৱা ঘৰলৈ ওলাই আহিল, কিন্তু ঘৰৰ মাটিৰ গন্ধ, ধূলি আৰু শূন্যতা তেওঁলোকক এক ধৰণৰ অনভ্যস্ত ভাৱত ভৰাই তুলিলে। মানুহবোৰে ভাবিলে, এই ঘৰখনত দীৰ্ঘ বছৰ ধৰি কি ঘটিছিল, কি লিখা হৈছিল, আৰু কি ধৰণৰ অনুভৱে তেওঁলোকৰ নামী সাহিত্যিকজনক ভিতৰুৱাকৈ দগ্ধ কৰিছিল।
যেতিয়া মানুহে মৃতদেহখন সন্মানজনকভাৱে প্রস্তুত কৰিলে, তেতিয়া কেইজন মান যুৱকে একেলগে ঘৰৰ ভিতৰলৈ প্ৰৱেশ কৰিলে। ঘৰৰ ছাতিত টোপনি লৈ থকা মাকুৰাজাল, পুৰণি ছবিখন, আৰু অচিনাকি ধূলিৰ স্তৰ যেন তেওঁলোকক এখন সময়ৰ ভিন্ন চিত্ৰ দেখুৱাইছিল। এইবোৰ জিনিসত এক নিৰ্জীৱ সৌন্দর্য আছিল, যেন অতীতৰ মূৰত থমকি থকা এক চাহিদাহীন শিল্প। তাতেই এটা কাষৰ কোঠাত পোৱা গ’ল এটা কপাট অতি সাৱধানত বন্ধ কৰা কাঠৰ আলমাৰী। আলমাৰী খুলি পোৱা গ’ল ধূলিত ঢকা বহল কাগজৰ ঠাই, পুৰণি খচৰা আৰু ভাঙি যোৱা ক’লা কলম। আলমাৰীখনৰ তলত, এক কোণাত, কেইখনমান অচিনাকি কাপোৰত মোড়ি ৰখা এটা ডায়েৰী পোৱা গ’ল। ডায়েৰীখনৰ মলাটে ধূসৰ পৰি গ’ল, যেন বতাহ আৰু সময়ৰ সৈতে একত্ৰিত হৈ গঢ়ি উঠা। যুৱকজনে ডায়েৰীখন সাবধানে ওলাই আনিলে। তেওঁৰ আঙুলিতো মলাটৰ ধূলি লগাৰ লগে লগে এক অচিনাকি শিহৰণ উঠি গ’ল। তেওঁলোকৰ মুখত একচেটিয়া প্ৰশ্ন দেখা দিলে—এই ডায়েৰীৰ ভিতৰত কি আছে? এই ডায়েৰী কেনেকৈ এই একেলগীয়া সাহিত্যিকৰ জীৱনৰ ভিতৰত গুপ্ত হৈ ৰ’ল?
ডায়েৰীখন খোলাৰ সাহস প্ৰথমে কোনেও নকৰে, যেন ই কোনো গুপ্ত শক্তিৰ আধাৰ। কিন্তু অবশেষত এটা প্ৰৱল কৌতূহলৰে এটা পৃষ্ঠা উলটাই দিয়া হয়। প্ৰথম পাতটোতেই দেখা যায় এটা কঁপা হাতত লিখা অক্ষৰ, য’ত আছে জীৱনৰ যন্ত্রণাৰ স্বীকাৰোক্তি, নিঃসঙ্গতাৰ কষ্ট আৰু কলমেৰে হৃদয়ৰ কথাৰ খোজ। পৃষ্ঠাবোৰত হেজবেজি অক্ষৰৰ মাজেৰে দেখা যায় এক গোপন দুখ, এক অচিনাকি প্ৰেমৰ আঁচল। যুৱকজনে সন্মোহিত হৈ ডায়েৰীখনৰ পাত উলটাই যোৱাৰ লগে লগে যেন বাতাসো নতুন ধ্বনি লৈ বাজিবলৈ ধৰিলে। গাঁওখনৰ সেই ভাঙি যোৱা ঘৰখন হঠাৎ অমূল্য হৈ পৰিল—কারণ সেই ডায়েৰীত অন্তৰ্ভুক্ত আছিল এজন নামী সাহিত্যিকৰ নীৰৱ চিত্ৰ, অসমাপ্ত কাহিনী আৰু গোপন জীৱনৰ রহস্য। মৃত্যুৰ লগত শেষ হোৱা মানুহৰ দেহ যদিও শুই পৰিছে, কিন্তু তেওঁৰ আত্মা আৰু অনুলিখিত অনুভৱ সেই ডায়েৰীৰ পাতবোৰত সদায় জীৱন্ত হৈ ৰ’ব বুলি সকলো বুজি পালে।
***
ডায়েৰীখনৰ ধূলি মুছি প্ৰথম পৃষ্ঠাখন উলটাই দিয়া মাত্ৰেই সকলোৰে মুখ নিঃশব্দ হৈ পৰিল। পাতখনৰ কাগজ বগা নাছিল, সময়ৰ দাগেৰে হলদীয়া হৈ পৰিছিল আৰু ধাৰবোৰত গুটিকেইটা তেলৰ দাগ যেন কোনো এটা অচিনাকি যাত্ৰাৰ সঁচা সাক্ষী হৈ ৰ’ল। প্ৰথম শাৰীখনত অতি কঁপা হাতত লিখা আছিল—“মানুহে মোক নাযায়, মই মানুহক নাযাওঁ, তথাপি জীৱনৰ একেলগীয়া পথত মই বন্দী হৈ আছোঁ।” এই শব্দবোৰৰ মাজত এক প্ৰগাঢ় নিঃসঙ্গতা উচপি পৰিছিল। লেখকৰ হাতৰ লেখা যেন কৈছিল যে তেওঁৰ জীৱনখন মানুহৰ ভিৰৰ মাজতো হেতাঁতকৈ বেছি নিৰ্জন আছিল। শব্দবোৰৰ মাজেৰে অনুভৱ হ’ল—তেওঁ জীৱনত সঁচাকৈ কেতিয়াও নিজৰ কাহিনী কোনোবাৰ সলনি কৰিব পৰা নাছিল, কাহিনী শুনিবলৈ প্ৰাণ থাকিলেও কাণ নাই, দুখ ভাগ কৰিবলৈ বায়ু আছিল কিন্তু মানুহ নাছিল। এই পাতখন উলটাই যোৱাকৈ সেই যুৱকজনৰ হৃদয়ত এটা তীব্ৰ কম্পন উঠিল, যেন কোনো দীৰ্ঘদিনৰ চাপা গোপন কথা তেওঁৰ সন্মুখত উন্মোচিত হৈ গ’ল।
পাতখনৰ তলত লেখকে নিজৰ জীৱনৰ কথা বহুত সৰল ভাষাত লিখিছিল। তেওঁৰ শব্দত কোনো অলঙ্কাৰ নাছিল, নাছিল কোনো সজোৱা-গুছোৱা কাব্যিকতা, কেৱল সত্যৰ গাঢ় আঁচনি। তেওঁ লিখিছিল কিদৰে সমাজে তেওঁৰ প্ৰতিভাক মান্যতা দিলেও তেওঁক মানুহ হিচাপে স্বীকাৰ কৰিব পৰা নাছিল। গাঁওখনত সকলো তেওঁক এজন নামী সাহিত্যিক বুলি জনিলে, কিন্তু কোনোবাই তেওঁৰ একেলগীয়া জীৱন বুজি নাপালেগৈ। তেওঁ লিখিছিল কিদৰে নিজৰ প্ৰিয়জনক কেতিয়াও নাপোৱা আৰু সমাজৰ ভয়ত নিজৰ প্ৰেমক লুকাই ৰাখিব লগা অৱস্থাই তেওঁৰ মনক অন্ধকাৰী কৰি তুলিছিল। কেতিয়াবা ৰাতিপুৱা কলম ধৰি বহিলে, সঁচা কাহিনী লিখিবলৈ মন উঠিছিল, কিন্তু সমাজৰ আঁচলত সেই কাহিনী অনাবৃত কৰিলে তেওঁ সন্মান হারাব বুলি ভয় পাইছিল। এই কথাবোৰত এক প্ৰগাঢ় অভিমান আছিল—মানুহে কাহিনী পঢ়িবলৈ প্ৰস্তুত, কিন্তু সত্য কাহিনী শুনিবলৈ তেনেদৰে প্ৰস্তুত নহয়। এই পাতখনৰ প্ৰতিটো অক্ষৰ যেন নীৰৱভাবে চিঞৰিছিল—“মই আছে, কিন্তু মানুহে মোক বুজা নাই।”
যুৱকজনে আৰু তেওঁৰ বন্ধুৱে পাতখন একোখনকৈ উলটাই যোৱাৰ লগে লগে গাঁওখনৰ নীৰৱতা যেন বেছি গভীৰ হৈ পৰিল। সেই লেখকৰ কলমৰ আঁচনিত খোদিত প্ৰতিটো শব্দে তেওঁলোকক শিহৰণ দিছিল। তেওঁলোক বুজিলে যে এই ডায়েৰী কেৱল কাগজ আৰু কালিৰ সমষ্টি নহয়; এই ডায়েৰী হৈছে এজন মানুহৰ দুখৰ সংকলন, জীৱনৰ এক গভীৰ সুৰ যি সমাজে কেতিয়াও শুনিবলৈ চেষ্টা কৰা নাছিল। প্ৰথম পাতত ব্যক্ত হোৱা এই অভিমান আৰু নিঃসঙ্গতা গোপন প্ৰেমৰ সূচক, অসমাপ্ত উপন্যাসৰ আগমনী সুৰ বুলি বুজা গ’ল। তেওঁলোকৰ মনত হঠাৎ এটা প্ৰশ্ন উদয় হ’ল—যদি প্ৰথম পৃষ্ঠাতেই এনে শ্বাসৰ ধ্বনি আছে, তেন্তে পিছৰ পৃষ্ঠাবোৰত কিমান গোপনীয়তা, কিমান তীব্ৰ যন্ত্রণা আৰু হয়তো প্ৰেমৰ গোপন আখ্যান সজাই থকা আছে? এই প্ৰশ্নই তেওঁলোকক ডায়েৰীৰ প্ৰতিটো পৃষ্ঠা উলটাই দেখিবলৈ প্ৰেৰণা দিলে। সেই পৃষ্ঠাবোৰত কেৱল এজন সাহিত্যিকৰ নয়, এটা জীৱনৰ, এটা দীৰ্ঘ নিঃসঙ্গ যাত্ৰাৰ নথিপত্ৰ সন্নিবিষ্ট হৈ আছিল। প্ৰথম পৃষ্ঠাখনে সঁচাকৈয়ে উন্মোচিত কৰিলে এক বেদনাৰ ভাৰ—এজন নামী সাহিত্যিকৰ অন্তৰজগত যি হয়তো কোনোদিনে প্ৰকাশ পোৱা নাছিল, আজি ডায়েৰীৰ পাতৰ ফাঁকেদি নৱপ্ৰজন্মৰ চকুত অশ্ৰু আৰু হৃদয়ত গোপন প্ৰশ্নৰ জন্ম দিয়ে।
***
পাতবোৰ উলটাই যোৱাৰ লগে লগে ডায়েৰীখনৰ অন্তৰভাগত উন্মোচিত হ’ল এজন নামহীন যুৱতীৰ কথা। লেখকে তেওঁৰ নাম উল্লেখ কৰা নাছিল, কিন্তু শব্দবোৰত স্পষ্ট আছিল—তেওঁ এজনী প্ৰেমিকা আছিল যিজন তেওঁৰ জীৱনৰ দীৰ্ঘতম অন্ধকাৰত একমাত্ৰ দীপশিখা হৈ আহিছিল। প্ৰথমে বৰ্ণনা কৰা হৈছিল এক শীতল পুৱা, গাঁওখনৰ উদঙা ক্ষেতৰ মাজেৰে যুৱতীজনী এৰি গ’ল সূৰ্যৰ কিৰণত উজ্বল হোৱা পথ। তাতেই প্ৰথম সাক্ষাৎ, তাতেই প্ৰথম মোহ। লেখকে লিখিছিল যে তেওঁলোকে প্ৰথমে কোনো কথা নক’তা সন্মুখত আহিছিল, কিন্তু দুচকুতেই প্ৰকাশ পোৱা মাধুৰ্য আৰু অচিনাকি স্নেহে তেওঁক ভিতৰুৱাকৈ ধ্বংস কৰি নতুন কৰি তুলিছিল। যুৱতীজনীৰ হাঁহি যেন কাকলী, আৰু তেওঁৰ চকুৰ গঢ়ত যেন শাশ্বত শান্তি আছিল। কলমত আঁকা বৰ্ণনাই দেখুৱাইছিল, এই সাক্ষাৎ তেওঁৰ জীৱনৰ সকলো সুৰৰ সূচনা হৈছিল। কিন্তু সেই সুৰ কেতিয়াও উন্মুক্ত গীত নহ’ল, কেৱল নীৰৱে বাজি থকা গোপন বাঁহীৰ সুৰ হৈ ৰ’ল।
লেখকে পৃষ্ঠাবোৰত স্পষ্টকৈ লিখিছিল, এই প্ৰেমৰ কোনো দেহলক্ষ্য নাছিল; ই আছিল কেৱল দুজন আত্মাৰ নীৰৱ বিনিময়। সমাজৰ চকুত ই এক অস্বাভাৱিক মিলন হ’লেহেঁতেন—যুৱতীজনী ইতিমধ্যে বিবাহিতা আছিল, তেওঁৰ সংসাৰ আছিল, আৰু তেওঁ আছিল একেলগীয়া সাহিত্যিক। এই সম্পৰ্ক প্ৰকাশ কৰিলে সমাজে মাফ নকৰিব, ই তেওঁৰ সাহিত্যিক পৰিচয় নষ্ট কৰিব, যুৱতীজনীৰ গৃহজীৱন ভাঙি দিব। সেই ভয়েই তেওঁলোকক চুপ কৰি ৰাখিলে। তেওঁলোকে কোনোবাৰ লগ পালে, তাতেই লিখা হৈছিল নীৰৱ শপথ, নীৰৱ কান্দোন, আৰু এক সুৰক্ষিত সপোন। লেখকে লিখিছিল, “তেওঁৰ হাতত হাত ধৰি থকাৰ সাহস মোৰ কেতিয়াও হোৱা নাছিল, কিন্তু মূৰত বাজি থকা সমাজৰ ভাৰ সত্ত্বেও তেওঁৰ চকুত দেখিলেই মই বুজিছিলোঁ—এই প্ৰেম মোৰ জীৱনৰ সঁচা অধ্যায়।” শব্দবোৰত এক প্ৰগাঢ় যন্ত্রণা আছিল, যেন প্ৰেমক প্ৰকাশ কৰাৰ আনন্দ আৰু সমাজৰ ভয়ৰ যন্ত্ৰণা একেলগে মিলি যোৱা। এই গোপন সম্পৰ্কত শাৰী-শাৰী চিঠি আছিল, যিবোৰ হয়তো কেতিয়াও পঠোৱা হোৱা নাছিল, কেৱল পাতত বন্দী হৈ আছিল।
যুৱকজনে ডায়েৰীৰ এই অংশ পঢ়ি থকা অৱস্থাত যেন বাহিৰৰ দুনিয়াখন বিৰত হৈ পৰিল। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে—এই ডায়েৰী কেৱল এজন সাহিত্যিকৰ অভিমান নহয়, ই এজন প্ৰেমিকৰ হৃদয়ৰ উন্মুক্ত কন্ঠস্বর। গোপনে লুকাই ৰখা প্ৰেমৰ এই আঁচল পঢ়ি নতুন প্ৰজন্মৰ চকুত প্ৰশ্নৰ জন্ম হ’ল—সমাজে যদি তেতিয়া অনুমতি দিছিল, হয়তো এই প্ৰেম স্বচ্ছন্দে বিকশিত হ’লহেঁতেন। কিন্তু সেই সময়ৰ ভয় আৰু সংকোচই দুজনক চিৰকালৰ বাবে গোপন আখ্যানৰ অংশ কৰি তুলিলে। লেখকৰ কলমত লিখা প্রতিটি শব্দই সেই গোপন প্ৰেমিকাৰ ছাঁ আঁকি আনিছিল, যিজন হয়তো আজি বেঁচি নাই, বা হয়তো সমাজৰ কোণত এক অচিনাকি মাতৃত্বৰ খোজত লুকাই থকা। যি হ’ব, এই প্ৰেম কাহিনীখন অসমাপ্ত উপন্যাসৰ মূলভাগ, আৰু সেই উপন্যাসৰ মাজেৰে তেওঁ চেষ্টা কৰিছিল গোপনে নিজৰ প্ৰেমক অমৰ কৰি ৰাখিবলৈ। প্ৰথম দুই অধ্যায়ৰ নিঃসঙ্গতাৰ আঁচল উলংঘি, তৃতীয় অধ্যায়ত উন্মোচিত হৈছিল তেওঁৰ জীৱনৰ সৰ্বাধিক সঁচা আৰু নাজানোৱা দিশ—এজন গোপন প্ৰেমিক, যি সমাজৰ ভয়ৰ কারণে আজীবন প্ৰকাশ নোহোৱা কাহিনী হৈ ৰ’ল।
***
ডায়েৰীৰ পাতবোৰ উলটাই যোৱাৰ লগে লগে যুৱকজনে হঠাৎ লক্ষ্য কৰিলে—এটা অংশত ডাঙৰ অক্ষৰত শিৰোনামহীন এক খচৰা আৰম্ভ হৈছে। প্ৰথমে বুজিব পৰা নাছিল ই ডায়েৰীৰ লগত সম্পর্কিত ব্যক্তিগত নথি নে এক পৃথক সাহিত্যৰ আভাস। কিন্তু শব্দবোৰ অলপ আগবঢ়াতেই স্পষ্ট হ’ল—ই এটা উপন্যাস, যি আৰম্ভ হৈছিল প্ৰেম আৰু বিদ্ৰোহৰ কাহিনীভাৱে, কিন্তু কোনোবাই একোখনকৈ উলটাই যোৱাৰ লগে লগে বুজি গ’ল ই অসমাপ্ত হৈ থমকি পৰিছে। উপন্যাসখনত এজন যুবক আৰু এজনী যুৱতীৰ কথা আছিল, যিবোৰ কল্পনা বুলি ধৰা হলেও শব্দৰ মাজেৰে স্পষ্ট হৈছিল—ই বাস্তৱৰেই লেখকৰ গোপন প্ৰেমৰ এক প্ৰতিচ্ছবি। যুবকজন আছিল গাঁওখনৰ, সাহিত্য আৰু স্বপ্নত ভৰা, যুৱতীজনী আছিল সমাজৰ কঠোৰ আঁচলত জপা, সংসাৰৰ বন্ধনত বেঁধা। তেওঁলোকৰ মিলনৰ প্ৰতিটো ক্ষণত প্ৰকাশ পাইছিল প্ৰেমৰ মাধুৰ্য, কিন্তু সেই প্ৰেমৰ আগচোকত সদায় থিয় হৈ আছিল সমাজৰ কঠিন দেওয়াল। লেখকে এই কাহিনী লিখিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল যেন তেওঁ নিজৰ গোপন কাহিনী সাহিত্যৰ পাতত প্ৰতিচ্ছবিৰ ৰূপত অমৰ কৰি ৰাখিবলৈ বিচাৰিছিল। কিন্তু শব্দবোৰ ধীৰে-ধীৰে থমকি গ’ল, বাক্যবোৰ অসমাপ্ত হৈ ৰ’ল—যেন প্ৰেমৰ আঁচল যেনেদৰে সমাজৰ ভয়েৰে গোপন হৈ ৰ’ল, ঠিক তেনেদৰে এই উপন্যাসো গোপন গোটেই থাকি গ’ল।
উপন্যাসখনৰ মাজত বিদ্ৰোহৰ সুৰ অতি জোৰেৰে বাজিছিল। প্ৰেম কাহিনীৰ মাজতেই প্ৰতিবাদী কণ্ঠেৰে লেখকে সমাজৰ নিয়মনীতিৰ বিৰুদ্ধে প্ৰশ্ন তুলিছিল। তেওঁ লিখিছিল—“প্ৰেম যদি পবিত্ৰ, তেন্তে ইয়াক কিয় সমাজ নাপায়? কেনেকৈ মানুহে মানে যে জন্মৰ লগত দিয়া নাম, জাতি, আৰু সম্পৰ্কই হৈছে জীৱনৰ সৰ্বাধিক সত্য, কিন্তু হৃদয়ৰ স্পন্দন সঁচা নহয়?” এই বাক্যবোৰত আছিল এক দীৰ্ঘকালৰ জমা অভিমান আৰু বিদ্ৰোহৰ উন্মোচন। লেখকে নিজৰ জীৱনৰ প্ৰেমৰ কাহিনী উপন্যাসৰ ৰূপত কঢ়িয়াই আনি সমাজক চেলেঞ্জ কৰিবলৈ বিচাৰিছিল। কিন্তু তেওঁ এই বিদ্ৰোহ পূৰ্ণৰূপে প্ৰকাশ কৰিবলৈ ভয় পাইছিল। পৃষ্ঠাবোৰত দেখা গ’ল, কাহিনীৰ এক পর্যায়ত যুৱক-যুৱতী দুজনীয়ে সিদ্ধান্ত লয় গোপনে পলোৱা, সমাজৰ আঁচল ভাঙি নিজৰ পথ নিৰ্মাণ কৰা। কিন্তু ইয়াৰ পিছৰ বাক্য থমকি গ’ল, কলমৰ দাগ মিচিকীয়া হৈ পৰিল। তাতে বুজা গ’ল, হয়তো লেখকে কলম ধৰি লিখিছিল তেওঁলোকে সঁচাকৈয়ে পলাই নাছিল, বা হয়তো সেই দুঃসাহস কেতিয়াও বাস্তৱ নহ’ল। ইয়াৰ পিছত পৃষ্ঠাখন অর্ধেক খালী—যেন লেখকৰ অন্তৰৰ শক্তিও সমাজৰ ভয়ত শেষ পর্যন্ত ম্লান হৈ গ’ল।
এই অসমাপ্ত উপন্যাসই যুৱকজনক গভীৰ চিন্তাত পেলালে। তেওঁ বুজিলে—ই কেৱল এটা খচৰা নহয়, ই হৈছে এজন সাহিত্যিকৰ জীৱনৰ অসমাপ্ত প্ৰতিচ্ছবি। প্ৰেম আৰু বিদ্ৰোহৰ এই মিলন হয়তো সাহিত্যত পূৰ্ণ হ’ব নোৱাৰিলে, কিন্তু বাস্তৱত ই এজন মানুহৰ গভীৰতম যন্ত্রণাৰ অভিব্যক্তি হৈ ৰ’ল। যুৱকজনে ভাবিলে, যদি উপন্যাসখন পূৰ্ণ হৈ জনসাধাৰণৰ আগত আহিলহেঁতেন, তেন্তে হয়তো সমাজে এক নৱ দিশ পাইছিল। হয়তো প্ৰেমৰ বাবে প্ৰতিবাদ কৰাৰ নতুন শক্তি জন্ম দিছিল। কিন্তু সেই অসমাপ্ত পৃষ্ঠা কেৱল তেওঁৰ অন্তৰ যন্ত্রণাৰ নিদৰ্শন হৈ ৰ’ল। উপন্যাসখনৰ খচৰাত থমকি যোৱা বাক্যবোৰে নতুন প্ৰজন্মক প্ৰশ্নৰ আগত থিয় কৰালে—কেনেকৈ এজন সাহিত্যিক, যিজন বহুত সাহসী বুলি জনা, নিজৰ অন্তৰৰ সঁচা কথা পূৰ্ণৰূপে প্ৰকাশ কৰিব পৰা নাছিল? হয়তো সেই সময়ৰ সমাজৰ ভয় আৰু আঁচল ইমান শক্তিশালী আছিল, যাৰ পৰা মহান সাহিত্যিকো মুক্ত নহ’ল। অসমাপ্ত উপন্যাসখন সেই সত্যৰ সাৰথী হৈ ৰ’ল—প্ৰেম আৰু বিদ্ৰোহ দুয়োকে একেলগে সমাজৰ আঁচলত গোপনে থমকাব লগা এক সুৰ।
***
কলেজৰ হোষ্টেলৰ এক সন্ধিয়া। কামৰূপাত ধূলি পৰি থকা বগা মাইকিত এটা ডায়েৰী খুলি বহি আছে এজন যুৱক—ৰূপম। তেওঁৰ চকুত একচেটিয়া বিস্ময় আৰু এক প্ৰগাঢ় সন্মোহন। গাঁওৰ পৰা উভতি আহি তেওঁৰ লগত এই ডায়েৰীখন লৈ আহিছিল, যিটো সেই নামী কিন্তু নিঃসঙ্গ সাহিত্যিকজনৰ মৃত্যুৰ পিছত ওলোৱা অমূল্য সম্পদ। প্ৰথমতে সন্মানবোধেৰে খুলি চোৱা, কিন্তু পাত উলটাই যোৱাৰ লগে লগে তেওঁৰ অন্তৰ-আতৰ জগত এক নতুন ভাৱে জ্বলন্ত হৈ উঠিল। প্ৰতিটো শব্দ যেন তেওঁৰ হৃদয়ত প্ৰতিধ্বনি হৈ বাজিল। “প্ৰেম” শব্দটোৰ মাধুৰ্য, “বিদ্ৰোহ” শব্দটোৰ জ্বালা, আৰু “অসমাপ্ত” শব্দটোৰ বেদনাই তেওঁক স্তব্ধ কৰি তুলিলে। যি সাহিত্য কেৱল পাঠ্যপুস্তকত সীমাবদ্ধ আছিল, সি হঠাৎ তেওঁৰ হাতত এক জীৱন্ত অভিজ্ঞতা হৈ পৰিল। লেখকৰ নিঃসঙ্গতা, গোপন প্ৰেমৰ আঁচল, অসমাপ্ত উপন্যাসৰ বিদ্ৰোহ—ইবোৰে ৰূপমৰ মনত এক গভীৰ জাগৰণ ঘটালে। তেওঁ বুজিলে যে সাহিত্য কেৱল কল্পনা নহয়; ই হ’ল জীৱনৰ সঁচা কষ্ট, আনন্দ আৰু গুপ্ত আকাংক্ষাৰ প্ৰতিচ্ছবি।
ৰূপমৰ এই সন্মোহন হোষ্টেলৰ বন্ধুবৰ্গলৈও ছটিয়াই পৰিল। ডায়েৰীখনৰ কথা শোনাৰ লগে লগে তেওঁলোকৰ ভিতৰত এক নতুন কৌতূহল জাগিল। একে নিশাতে চাৰিজন বন্ধু—অৰূপ, তনয়া, প্ৰণৱ আৰু নিভৃত—ৰূপমৰ কোঠালৈ আহি ডায়েৰীখন উলটাই পঢ়িবলৈ ধৰিলে। কেৱল পঢ়া নহয়, তেওঁলোকে শব্দবোৰ অনুভৱ কৰিব লাগিল। প্রতিটো বাক্য যেন তেওঁলোকৰ নিজৰ জীৱনৰ মাজত ঢাপলি মাৰি উঠিল। তনয়াই হেঁপাহৰে ক’লে—“এইটো কেৱল এজন লেখকৰ দুখ নহয়, ই আমাৰ দুখো। আমি আজিও সমাজৰ ভয়তে কিমান কথা নকওঁ, কিমান সপোন চাপি ৰাখোঁ।” অৰূপে চকু চকচকাই ক’লে—“এই ডায়েৰীখন হ’ল এক গুপ্ত সাহিত্যৰ ৰত্ন। আমাৰ ভাগ্য যে আমি ই পঢ়িব পাৰিছোঁ।” তেওঁলোকৰ কথোপকথন দীৰ্ঘ হ’ল। প্ৰণৱে কৈ উঠিল—“অসমাপ্ত উপন্যাসখনক যদি আমি পূৰ্ণ কৰিব পাৰোঁ, তেন্তে ই হ’ব আমাৰ প্ৰজন্মৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ দান।” কথাৰ মাজত এক প্ৰতিজ্ঞাৰ ধ্বনি আছিল। নিভৃতে কেঁচা কণ্ঠত যোগ কৰিলে—“এই ডায়েৰীহে আমাৰ বাবে এক পথ দেখুৱালে। আমাৰ সমাজে যি কথা লুকুৱাই ৰাখে, সাহিত্যই সেই কথা ক’ব।” ইয়াৰে জন্ম ল’লে এক নতুন চেতনা—যুবক-যুৱতীৰ এই সৰু দলটোৱে ডায়েৰীক এক গুপ্ত ধন বুলি ধৰি ৰাখিলে।
ডায়েৰীৰ প্ৰতি এই নতুন প্ৰজন্মৰ সন্মোহন কেৱল এজন ব্যক্তিগত পাঠ নহয়, ই আছিল এক সাংঘাতিক স্ফুৰণ। ৰূপম আৰু তেওঁৰ বন্ধুমণ্ডলীয়ে ভাবিলে—এই ডায়েৰীকেৱল গোপনে ৰাখি লাভ নাই, ইয়াক মানুহৰ আগত উন্মোচিত কৰিব লাগে। কিন্তু সেই কাম সহজ নহয়। ডায়েৰীত লেখা কাহিনীসমূহত সমাজৰ সেই সময়ৰ গুপ্ত প্ৰেম, ভয়, আৰু বিদ্ৰোহৰ আভাস আছে। যদি ই প্ৰকাশ পায়, হয়তো বহু প্রশ্ন উঠিব। তথাপিও তেওঁলোকৰ অন্তৰত দৃঢ়তা জন্মিল—যি সাহিত্য সমাজে লুকুৱাই ৰাখিছিল, সেই সাহিত্যই সমাজৰ চকু খোলাব। তেওঁলোকে ডায়েৰীক “গোপন সাহিত্যৰ ৰত্ন” বুলি আখ্যা দিলে, যেন এই ডায়েৰীখনৰ ভাৰ তেওঁৰ প্ৰজন্মে বোকা লৈ যাব। রাতিৰ সৰু কোঠাত ডায়েৰীৰ পাত উলটাই পঢ়া, তাৰ শব্দত আলোচনাৰ উত্তেজনা, আৰু প্ৰতিজ্ঞাৰ তেজী সুৰে তেওঁলোকৰ জীৱন নতুন কৰি গঢ়িলে। ডায়েৰীখনত বুজা গ’ল, অতীতৰ গোপন কাহিনীহে ভবিষ্যতৰ মুক্তিৰ দিশ। সেই ৰাতিৰ পৰা তেওঁলোকৰ জীৱন কেৱল পাঠ্যপুস্তক, পৰীক্ষা বা চাকৰি সন্ধানৰ পৰিসীমাত সীমাবদ্ধ থাকিল নে, তেওঁলোকৰ জীৱন পৰিণত হ’ল এক নতুন দিশৰ অনুসন্ধানত—“গোপন ডায়েৰী”ৰ অসমাপ্ত সুৰ পূৰ্ণ কৰিবলৈ।
***
ৰূপমৰ মনত ডায়েৰীখনৰ গোপন প্ৰেমৰ কাহিনীয়ে দিন-ৰাতি এক ধৰণৰ আলোড়ন তুলিছিল। উপন্যাস অসমাপ্ত হৈ থমকি গ’লেও লেখকৰ দুখ-সুখৰ সঁচা অংশ কিবা এটা ইয়াত লুকাই আছে বুলি তেওঁৰ দৃঢ় বিশ্বাস জন্মিল। “এজনী অচিনাকি যুৱতী”—এই শব্দবোৰে তেওঁক পাগল কৰি তুলিলে। তেওঁ ভাবিলে, যদি এই যুৱতী সত্যিই আছিল, তেন্তে তেওঁক চিনিব পৰা মানুহৰ মাজত আজিও কিবা আভাস থাকিব। সেই চিন্তাতেই তেওঁ গাঁওখনলৈ পুনৰ ফিৰি আহিলে। গাঁওখনৰ মাটিৰ পথ, উজাগৰি থকা ধানখেতি, পুৰণি মন্দিৰ—সকলোতে এতিয়া তেওঁৰ দৃষ্টি অলগা। কিতাপৰ পৃষ্ঠাৰ বাহিৰত, গোপন প্ৰেমিকাৰ কোনো প্ৰমাণ সত্যতে আছে নেকি—এই প্ৰশ্নই তেওঁৰ প্ৰতি পদক্ষেপ প্ৰেৰণা দিছিল। প্ৰথমে তেওঁ ওলাল পুৰণি গাঁওৰ মানুহৰ ওচৰলৈ, যিসকলে লেখকজনক কেতিয়াবা প্ৰত্যক্ষ দেখিছিল। গাঁওৰ চৌকত বহি থকা ধূমায়মান বিড়ি টানিবলৈ বাচি থকা এজন বুঢ়া মানুহে তেওঁৰ প্ৰশ্ন শুনি প্ৰথমে হেসা, তাৰপিছত এক দীঘল চুপ। তাৰ মুখত ওলাই আহিল—“তেওঁৰ ঘৰত বহুত মানুহ আহিছিল, কিন্তু এজনী মহিলা আছিল যিজন গোপনে আহি যোৱাতো দেখিছিলোঁ… নাম নাজানোঁ, কিন্তু চকুত বেদনা আছিল।” এই সামান্য আভাসেও ৰূপমৰ অন্তৰত বিজুলী সঞ্চাৰ কৰিলে।
এই একটুখান বাক্যই ৰূপমক আগলৈ তাড়না কৰিলে। তেওঁ গাঁওৰ আন বুঢ়াবৃদ্ধৰ কাষ চাপি গ’ল। কোনোবাই কৈছিল, লেখকৰ যৌৱনৰ দিনত এক “বাইৰ গাঁওৰ মহিলাৰ লগত” কিছুমান সময় অতিবাহিত কৰিছিল। আন এজন পুৰণি পাঠকে তেওঁৰ পাণ্ডুলিপি পঢ়ি কৈছিল, “তেওঁৰ সাহিত্যত সদায় এজনী মহিলাৰ ছাঁ থাকে, যাৰ চৰণচিহ্ন বাস্তৱতে আছিল।” গাঁওৰ মন্দিৰৰ পূজাৰীয়ে তাতকৈও বেছি আভাস দিলে—“এটা সময়ত ৰাতিপুৱা-ৰাতিপুৱা এজনী যুৱতী আহি ফুলৰ মাজত বহি থাকিলেক, আৰু লেখকজন তাৰপিছত মন্দিৰত দীঘল সময় ধৰি প্ৰাৰ্থনা কৰিলে। মই নিজে দেখিছিলোঁ।” এইবোৰ কাহিনীয়ে ৰূপমৰ মনত সন্দেহক সঁচা ৰূপ দিবলৈ ধৰিলে। যুৱকজনে বুজিলে—লেখকৰ গোপন প্ৰেমিকা কেৱল কল্পনা নহয়, তেওঁ সত্যিই আছিল। যদিও নাম আৰু পৰিচয় কোনোবাই স্পষ্টকৈ ক’ব নোৱাৰিলে, তবুও প্ৰতিটো আভাসে একে কথা কৈছিল—তেওঁ আছিল সমাজৰ ভয়ত চাপা পৰা সত্য।
ৰূপমৰ অনুসন্ধান ইয়াতেই থমকি নাহিল। তেওঁ লেখকৰ নিকটজনৰ কাষলৈও গ’ল। এটা দূৰসম্পৰ্কীয় আত্মীয়াই সন্মুখত আনি কলে, “তেওঁৰ চিঠিৰ মাজত কেতিয়াবা এজনীক উদ্দেশ্য কৰি লেখা প্ৰেমৰ কবিতা দেখিছিলোঁ। কিন্তু সেইবোৰ গোপনে থৈ দিছিল, প্রকাশ নকৰিবলৈ তেওঁ সদায় ভয় পোৱাতো আমি জানো।” এই সাক্ষ্যই ৰূপমক দৃঢ় কৰিলে। তেওঁ বুজিলে যে ডায়েৰীৰ পাতত লিখা শব্দবোৰ কেৱল সাহিত্য নহয়; সেইবোৰ আছিল ইতিহাসৰ অদৃশ্য অংক। গাঁওৰ বুঢ়া মানুহ, পুৰণি পঢ়ুৱৈ আৰু নিকটজনৰ কথাই মিলি এটা নতুন প্ৰতিচ্ছবি উলিয়াই আনিলে—এজন প্ৰেমিক যিজন সমাজৰ আঁচলত ভাঙি পৰিব নোৱাৰি, আৰু এজনী প্ৰেমিকা যিজন সমাজৰ ভয়ত লুকাই থাকিলেও জীৱনৰ পৃষ্ঠাত স্থায়ী হৈ গ’ল। অনুসন্ধানৰ শেষত ৰূপমৰ চকুত চকচকনি জ্বলিল—তেওঁ ঠিক কৰিলে, এই কাহিনী নতুন প্ৰজন্মৰ আগত উন্মোচিত কৰিব লাগিব। গোপন প্ৰেমিকাৰ নাম জানিব পৰা নোহোৱাকৈও তেওঁ বুজিলে, ই অমূল্য সত্য, যি ডায়েৰীৰ পাতত জন্ম লৈ আজিও জীৱন্ত হৈ আছে।
***
গাঁওখনৰ মাটিৰ গন্ধ, মন্দিৰৰ ঘণ্টাধ্বনি আৰু শস্যগন্ধেৰে ভৰা খেতিপথ—এই সকলোবোৰৰ মাজতে সমাজৰ অদৃশ্য শিকলবোৰে মানুহক আবদ্ধ কৰি ৰাখিছিল। লেখকজনৰ জীৱনত যে এজনী অচিনাকি প্ৰেমিকা আছিল, সেই কথা অনেকজনৰ মুখেৰে আভাসত কৈছিলেও কাহিনী কেতিয়াও প্ৰকাশলৈ আহি নাছিল। কাৰণ, সেই সময়ৰ সমাজ প্ৰেমক নকৰা চাহি আছিল—বিশেষকৈ এনে প্ৰেম যি নিয়ম-কানুনৰ বাহিৰত জন্ম লয়। গাঁওখনৰ মানসিকতাত আছিল পুৰণি শাসন-ধৰ্মৰ ভয়, গুজবৰ ভীতি, আৰু ‘কি ক’ব লোক’ বুলি এক অন্তহীন শৃঙ্খল। এই সমাজই প্ৰেমিকাক বাহিৰলৈ আহিবলৈ অনুমতি নিদিল, যদিও তেওঁৰ হৃদয়ৰ গভীৰতাত প্রজ্জ্বলিত আছিল সত্য আৰু অনুভূতিৰ দীঘল শিখা। তেওঁৰ নিকটজনৰ ভয় আছিল—যদি তেওঁ আগবাঢ়ে, তেন্তে কলঙ্ক, অপবাদ আৰু অসম্মান তেওঁক খাই যাব। আৰু সেই সমাজই যিবোৰ মাটিত স্বাধীনতাৰে পদক্ষেপ থাপৰাব লাগে, সেই মাটিক কইটেৰে আঁকুঢুকু কৰি ৰাখিছিল।
কথা গুজব ৰূপে ছড়ি পৰিছিল যে, যদিও প্ৰেমিকা সমাজৰ চাপত আগলৈ অহা নাছিল, তেও গোপনে কিছুমান স্মৃতি সুৰক্ষিত ৰাখিছিল। কিছুমানে কৈছিল—তেওঁ লিখা কিছু চিঠি, লেখকৰ উদ্দেশ্যে ধৰা কিছু টোকা, আৰু এক দুটা স্মৃতি-চিহ্ন এতিয়াও ক’ৰবাত থুপিয়া থুপিয়া ৰ’ল। এনে গুজববোৰে গাঁওখনত এক নৱীন কৌতূহল জাগাই তুলিছিল। বিশেষকৈ, যুৱ প্ৰজন্মৰ মাজত এই কথা তেজৰ সোঁতলেৰে বাগৰ মাৰিছিল—“সেই চিঠিবোৰ পোৱা যায় নেকি?” এই প্রশ্নই ৰূপমকো চেপি ধৰিছিল। তেওঁ বুজিছিল, যদি সেই স্মৃতি বা চিঠিবোৰ সত্যিই থাকে, তেন্তে ই সাহিত্যিকৰ ডায়েৰীৰ অসমাপ্ত পৃষ্ঠাবোৰৰ লগত জুৰি এক নতুন প্ৰমাণ দাঙি ধৰিব। কিন্তু স্মৃতি যিমানেই সঁচা হউক, সমাজৰ ভয়ই তাক সদায় আঁকোৱালি লৈ ৰখাৰ চেষ্টা কৰিছিল। গোপন প্ৰেমিকাৰ পদক্ষেপবোৰ হ’ল সুঁতিত লগা কণ্ঠস্বৰ—শুনিবলৈ পাইছিল, কিন্তু কেতিয়াও সম্পূৰ্ণৰূপে ধৰা নপৰিছিল।
ৰূপমে যেতিয়া এই গুজববোৰ শুনিলে, তেওঁৰ অন্তৰত এক অদ্ভুত যুঁজ আৰম্ভ হ’ল। তেওঁৰ মনৰ এক ফালে আশা জন্মিছিল যে, কোনোবা দিনা এই চিঠিবোৰ প্ৰকাশ পাব আৰু তেওঁ সত্যটোত হাত দিব পাৰিব। আন ফালে, তেওঁ বুজিছিল যে এই সমাজৰ কঠোৰতা আৰু ভয় আজিও শেষ হোৱা নাই। যিমানেই যুগ বদলিলেও, অপবাদ আৰু সন্দেহৰ আঙুলি তেজত জীয়া হৈ ৰ’ল। প্ৰেমিকা সঁচাকৈয়ে চিঠিবোৰ সুৰক্ষিত ৰাখিছিল নে, নাই—ইতিহাসে সেয়া নোহোৱা কৰিলে। কিন্তু কাহিনীৰ মূৰত থাকি গুজববোৰই অদৃশ্যৰ মাজত প্ৰমাণৰ সম্ভাৱনা দেখুৱাই দিছিল। সমাজৰ ভয়ৰ কাষত ব্যক্তিগত সাহসৰ মিহলি এই অধ্যায়ত একে সময়তে দুখজনক আৰু অনুপ্ৰেৰণামূলক ৰূপত ওলাই আহিছিল। শেষত, ৰূপমে বুজিলে—যদিও সমাজে প্ৰেমিকাক আগবাঢ়িবলৈ নাদিলে, তেও যি স্মৃতি সুৰক্ষিত ৰাখিছিল, তাকেই এই প্ৰেমক অমৰ কৰি ৰাখিলে। কাগজত লেখা হউক বা হৃদয়ৰ পাতল কোঠালিত, সেই চিঠিবোৰেই হয়তো আজিও গোপন প্ৰেমৰ একমাত্র প্ৰমাণ।
***
অসমাপ্ত উপন্যাসখনৰ অন্তিম অধ্যায় নোহোৱা সত্যই গাঁওখনৰ নৱীন প্ৰজন্মৰ মাজত এক অভূতপূৰ্ব আলোড়ন তুলিলে। উপন্যাসখনত প্রেম, বিদ্ৰোহ আৰু আত্মসংঘাতৰ সংমিশ্ৰণ আছিল, কিন্তু শেষ পৃষ্ঠাত আহি কলম থমকি ৰোৱা যেন সময়েই থমকি ৰ’ল। ডায়েৰীৰ পৰা উলিওৱা এই অসমাপ্ত অংশবোৰে যুৱ সমাজক ধৰি ৰাখিলে—প্ৰত্যেকজনৰ কল্পনাই উপন্যাসখন পূৰ্ণ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। কেতিয়াবা কলেজৰ কফি হাউচত, কেতিয়াবা গাঁওখনৰ বটদলৰ তলত, আলোচনা চলিবলৈ লাগিল—“যদি লেখক উপন্যাসখন শেষ কৰিছিল, তেন্তে প্ৰেমিক-প্ৰেমিকা একত্ৰ হ’ব পাৰিল নেকি?” আন এজন কৈ উঠিল—“না, সমাজে সেই সময়ত অনুমতি নিদিলেহেঁতেন। লেখকে নিশ্চয় দুখজনক অন্তিমই লিখিবলৈ বিচাৰিছিল।” এই ধৰণৰ মতামতবোৰে একৰ পৰা একে জন্ম দিছিল। সমাজত জন্ম নোৱা কাহিনী একেবাৰে সাহিত্যৰ মাজতে অসমাপ্ত হৈ ৰ’ব লাগে নে? নে, পাঠকৰ কল্পনাই তাক পূৰ্ণ কৰিব লাগে? এই প্ৰশ্নবোৰে যুৱ প্ৰজন্মক সাহিত্যের প্ৰতি অধিক সঁহাৰি আৰু জটিল চিন্তাত ঠেলি দিলে।
অলপ দিনৰ ভিতৰতে উপন্যাসখনৰ অসমাপ্ত প্ৰকৃতি নিজেই এটা আলোচ্য বিষয় হৈ পৰিল। কিছুমান যুৱক-যুৱতীয়ে ভাবিলে—লেখকে উপন্যাস অসমাপ্ত ৰাখিলে কাৰণ তেওঁ নিজেই নিশ্চিত হোৱা নাছিল প্ৰেম আৰু বিদ্ৰোহৰ যাত্ৰা ক’ত অন্ত পেলাব। হয়তো তেওঁৰ নিজৰ জীৱনৰ অভিজ্ঞতাই উপন্যাসক শেষ কৰিবলৈ বাধা দিছিল। প্ৰেমিকাৰ স’তে অসমাপ্ত অধ্যায়ই তেওঁক সাহিত্যত অসমাপ্ত অধ্যায় লিখিবলৈ বাধ্য কৰিছিল। আনহাতে, কিছুমানে ক’লে—ই এটা কৌশল আছিল। অসমাপ্ত উপন্যাস পাঠকৰ কল্পনাক মুক্ত কৰি দিলে। প্ৰতিজনেই নিজৰ মতে শেষ ভাবিব পাৰে, যাৰ ফলত উপন্যাস সদায় বাঁচি থাকিব, কেতিয়াও শেষ হ’ব নোৱাৰে। কেতিয়াবা এই তৰ্কত উত্তেজনা আহিছিল, কেতিয়াবা মৃদু হাঁহিৰ লগত আলোচনা গড়ি উঠিছিল। কিন্তু সকলোৰে মনৰ মাজত একে প্ৰশ্ন আছিল—যদি সত্যিই সেই শেষ অধ্যায় লিখা হৈ থকা কাগজ কোনোবাত গোপনে আছে, তেন্তে ক’ত পোৱা যাব? সেয়ে এই অসমাপ্তিৰ জটিলতা কেৱল সাহিত্যিক কৌতূহলত সীমাবদ্ধ নোহোৱাকৈ, অনুসন্ধানৰ এক নতুন পথ খুলিলে।
ৰূপমৰ অন্তৰতো এই আলোচনাই এক প্ৰচণ্ড অভিঘাত হানিলে। তেওঁ বুজিলে যে, উপন্যাসখন অসমাপ্ত হৈ থকাৰ বাবেই ইয়াৰ প্ৰভাৱ বহুগুণে বৃদ্ধি হৈছে। যদি লেখক শেষ লিখি থৈ গৈছিলেন, হয়তো সেই শেষত পাঠক একমাত্ৰ সঁচা বা খণ্ডিত অনুভৱ পাই শান্ত হ’ব পাৰিলহেঁতেন। কিন্তু অসমাপ্তি—ই পাঠকৰ অন্তৰত অশান্তি সৃষ্টি কৰে, কল্পনাৰ অনন্ত পথ খুলে দিয়ে, আৰু প্ৰত্যেকজনক নিজৰ নিজৰ সত্য খোজিবলৈ বাধ্য কৰে। এজন পাঠক হয়তো প্ৰেমিক-প্ৰেমিকাক একেলগে কৰি শেষ কৰে, আন এজন হয়তো সমাজৰ প্ৰাচীৰত প্ৰেম ভাঙি পৰাৰ ছবি আঁকে। এই বহুত্বই উপন্যাসখনক অমৰ কৰি তোলে। শেষত, ৰূপমে ভাবিলে—এই অসমাপ্ত উপন্যাস সমাজৰেই প্ৰতিচ্ছবি, য’ত বহু প্ৰেম, বহু বিদ্ৰোহ, বহু স্বপ্ন অসমাপ্ত হৈ ৰ’লেও, সিহঁতে মানুহৰ অন্তৰত সদায় জীৱন্ত হৈ থাকে। অসমাপ্তিৰ জটিলতাই উপন্যাসখনক পূৰ্ণ কৰি তোলে, আৰু এই জটিলতাই এক নতুন সাহিত্যিক আৰু মানসিক ভ্ৰমণৰ দিশ প্ৰদান কৰে।
***
ডায়েৰীৰ পাতবোৰ উলটাই গৈ থকা সময়তে ৰূপমে হঠাৎ এক বিশেষ খণ্ড পালে, যি এতিয়ালৈকে চকুৰ পৰা আঁতৰি আছিল। সেয়া এক ধূসর কাগজৰ পাত, য’ত লেখকে নিজ হাতৰে অসংখ্য বাৰ মচি পুনৰ লিখি গ’ল, যেন এক গুপ্ত সংকেত ভাঙিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। সেই পাতৰ শব্দবোৰৰ মাজত গোপন কণ্ঠ শুনিবলৈ যেন পাৰি আছিল—যেন লেখকে নিজৰ আত্মাৰ ভাৰ হ্ৰাস কৰিবলৈ এই অক্ষৰবোৰৰ ভিতৰত নিজেই লুকাই থৈ গৈছিল। শ্বাস ধৰি ৰূপমে পঢ়িবলৈ আৰম্ভ কৰিলে, আৰু তাৰ আগত খুলিবলৈ ধৰিলে অতীতৰ সঁচা মুখ। লেখক যাক নিজৰ জীৱনৰ একমাত্ৰ প্ৰেমিকা বুলি লিখিছিল, সেয়া কোনো অবিবাহিতা যুৱতী নহয়, এগৰাকী বিবাহিতা মহিলা আছিল। সামাজিক প্ৰথা, সংসাৰৰ দায়-দায়িত্ব আৰু সামাজিক নিয়মনীতিয়ে তেওঁলোকৰ প্ৰেমৰ ওপৰত এক অদৃশ্য প্ৰাচীৰ গঢ়ি তুলিছিল। এই সত্য জানিবলৈ লগাত ৰূপমৰ অন্তৰ একেলগে কঁপি উঠিল। যি প্রেমক তেওঁ পৱিত্ৰ, মুক্ত আৰু সৰল কাহিনী বুলি ভাবিছিল, তাক এক কঠিন বাস্তৱতাৰে গাঢ় আঘাত দিলে।
লেখকে সেই পাতবোৰত লিখিছিল—“মোৰ প্ৰেমিকা মোৰ নহয়, সেয়া আনজনৰ সংসাৰৰ অংশ। তেওঁৰ চকুত মই মোৰ জীৱনৰ প্ৰতিফলন দেখোঁ, কিন্তু সমাজৰ চকুত আমি দুজনেই দোষী। মই কলম ধৰি সঁচা কঁপোৱা শব্দবোৰ লিখোঁ, কিন্তু এই শব্দবোৰ প্ৰকাশ কৰিলে, সেই মহিলাৰ জীৱন ধ্বংস হ’ব। সেয়ে মোৰ প্ৰেম কেবল ডায়েৰীৰ পাতত সজাই থ’লো।” এই স্বীকাৰোক্তিৰে ডায়েৰীখনৰ গোপন প্ৰেমৰ কাহিনী হঠাৎ গভীৰ বেদনা আৰু সামাজিক সংকটৰ প্ৰতীক হৈ পৰিল। ৰূপমে অনুভৱ কৰিলে যে, অসমাপ্ত উপন্যাস, গোপন প্ৰেম আৰু লেখকৰ জীৱনৰ নীৰৱতা—এই সকলোবোৰ একেটা সূত্রত গাঁথি থকা। সমাজই যেতিয়া প্ৰেমক অন্যায় বুলি ঘোষণা কৰে, তেতিয়া সেই প্ৰেম কিমান পৱিত্ৰ আৰু নিঃস্বাৰ্থ হ’লেও গোপনীয়তাৰ আঁচলতে আবদ্ধ হৈ থাকে। পাঠক সমাজত এই সত্যে এক বেছি প্ৰচণ্ড অভিঘাত কৰিলে—কাৰণ এই কাহিনীয়ে দেখুৱাই দিলে যে, কেতিয়াবা পাপ নহয়, সমাজৰ ভয়ে মানৱক নীৰৱতাৰ ডাঙৰ খাইত সোমাই পেলায়।
ডায়েৰীৰ এই উন্মোচনে যুৱসমাজৰ মাজত আলোড়ন সৃষ্টিৰ লগতে এক প্ৰশ্নও উত্থাপন কৰিলে—প্ৰেমে কি সত্যিই দোষৰ কাঁধত বহিব লাগে? নে সমাজৰ কঠিন দৃষ্টিকোণেই প্ৰেমক দোষী কৰি তোলে? যুৱক-যুৱতীৰ বহল বৃত্তান্তত আলোচনা চলিবলৈ ধৰিলে। কিছুমানে কৈ উঠিল—“লেখক আৰু সেই মহিলাই যদি সাহস কৰি সমাজৰ বিৰুদ্ধে লড়িছিলহেঁতেন, হয়তো ইতিহাস অন্য ৰূপত লিখা হ’লহেঁতেন।” আনহাতে কিছুমানে ক’লে—“না, সেই সময়ত সেইটো সম্ভৱ নাছিল, দুয়োজনৰ জীৱন ধ্বংস হ’ব লাগিলেহেঁতেন।” এই বিতৰ্কত সকলোৰে হৃদয়ত এক মিশ্ৰ অনুভৱে জাগ্ৰত কৰিলে—সঁচাকৈয়ে এই প্ৰেমক দোষ বুলি গণ্য কৰিব পাৰি নে? সমাজৰ মুখৰ ভয়ে যি অসমাপ্ত উপন্যাস আৰু অসমাপ্ত প্ৰেমৰ জন্ম দিছিল, সেয়া প্ৰজন্মৰ প্ৰজন্মলৈ গোপন বেদনা আৰু বুজাবুজিৰ কাহিনী হৈ অমৰ হৈ থাকিল। ডায়েৰীৰ এই অধ্যায়ই দেখুৱালে যে, অসমাপ্তিৰ অন্তৰত কেতিয়াবা মানুহৰ জীৱনৰ সঁচা মুখ গোপনে হাঁহি-কান্দোনেৰে আঁকিছিল।
***
গাঁওখনৰ নীৰৱ আকাশত দিনবোৰ কটাবোৰে গঢ়ি তুলিলে এক অদ্ভুত উন্মাদনা। যুৱক ৰূপমে যেতিয়া ডায়েৰীখন সম্পূৰ্ণকৈ অধ্যয়ন কৰিলে, তেওঁৰ অন্তৰত এক ধুনীয়া প্ৰতিজ্ঞাৰ জন্ম হ’ল। অসমাপ্ত উপন্যাসখনৰ শেষ নোহোৱা শ্বাসে-প্ৰশ্বাসে তেওঁক ব্যস্ত কৰি তুলিছিল, যেন লেখকে নিজে তেওঁৰ হাতত কলম ধৰি দি কৈ গৈছে—“মোৰ কাহিনী আগবঢ়াও।” ডায়েৰীৰ শব্দবোৰত থকা গভীৰ প্রেম, বেদনা আৰু সমাজৰ প্ৰতিবন্ধকতাৰ চমু টানি যোৱা স্মৃতিবোৰে ৰূপমক চেপি ধৰিলে। তেওঁৰ বন্ধু-বান্ধৱসকলোও এই চিন্তাৰ স’তে সংযুক্ত হ’ল। কলেজৰ কফি হাউছ, হষ্টেলৰ কক্ষ, গাঁওৰ ৰাতিৰ গছতল, সকলো ঠাইতে এক কথাই ঘূৰি-ফুৰিবলৈ ধৰিলে—“এই অসমাপ্ত উপন্যাস পূৰ্ণ হ’ব লাগিব।” সেয়া কেৱল এজন মৃত সাহিত্যিকৰ অসমাপ্ত কাহিনী পূৰ্ণ কৰা নহয়, ই হ’ল এক নতুন প্ৰজন্মৰ বিৰোধৰ জুই, সাহিত্যৰ প্ৰতি সন্মান আৰু প্ৰেমৰ এক নিদর্শন।
প্ৰজন্মটোৱে উপন্যাসখনৰ ভিন্ন সম্ভাৱ্য অন্তৰ্ভাগ কল্পনা কৰিলে। কিছুমানে কৈছিল, প্ৰেমিক-প্ৰেমিকাই সমাজৰ বিৰুদ্ধে দাঁত-মুখ মিলাই জয়লাভ কৰিব লাগিছিল; আন কিছুমানে ভাবিছিল, প্ৰেমিকাই নিজৰ সংসাৰৰ প্ৰতিশ্ৰুতিক আগত ৰাখি দূৰত্ব বাছি লৈছিল, আৰু লেখকে সেই যন্ত্রণা কাগজত সজাই থৈ গৈছিল। এই ভিন্নতা, এই তৰ্ক-বিতৰ্ক, এই উদ্দীপনাই যুৱক-যুৱতীক সাহিত্যৰ গুপ্ত শক্তিৰ সৈতে জোৰ মেলাই দিলে। তেওঁলোকৰ অন্তৰত জন্ম নিল এক সপোন—“গোপন ডায়েৰী” কেৱল এক গোপন প্ৰেমৰ দস্তাবেজ নহয়, ই হ’ব এক যুগান্তকাৰী সাহিত্য যাত্ৰাৰ সূচনা। ৰূপম আৰু তেওঁৰ দলটোৱে স্থিৰ কৰিলে যে, তেওঁলোক গোপন প্রেমৰ সেই কাহিনীক আধুনিক সময়ৰ ৰঙত ৰাঙলী কৰি নতুনকৈ পূৰ্ণ কৰিব। সমাজৰ প্ৰাচীন নিয়মনীতিৰ বিৰুদ্ধে এৰি দিয়াৰ সাহস, প্ৰেমৰ নিঃস্বাৰ্থ শক্তি আৰু সৃষ্টিশীলতাৰ নৱ দিশ—এই সকলোবোৰ মিলাই তেওঁলোক উপন্যাসখনৰ শেষ অংশ লিখিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে।
নতুন প্ৰজন্মৰ কলমে লিখা আৰম্ভ হ’ল, আৰু প্ৰতিটো শব্দে যেন গাঁওখনত নতুন প্ৰাণ ভৰালে। গোপনীয়তাৰ আঁচলত ঢকা সেই ডায়েৰীৰ পাতবোৰ এতিয়া এক মুক্ত কণ্ঠৰ ৰূপ লৈ উঠিল। কলেজৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে আলোচনাৰ মাজত নিজৰ লেখা ভাগ-বতৰা কৰিবলৈ ধৰিলে, সাহিত্য সভাত সেই অসমাপ্ত উপন্যাসৰ নৱ অধ্যায়ৰ পঠন আৰম্ভ হ’ল। সমাজে যি কাহিনীক দোষ আৰু ভয়ৰ আঁৰত বান্ধি ৰাখিছিল, নতুন প্ৰজন্মে তাক সাহস আৰু মুক্তিৰ পতাকাত উচু কৰি তুলিলে। এইদৰে, “গোপন ডায়েৰী” কেৱল এজন পুৰণি লেখকৰ অসমাপ্ত স্বপ্ন নহ’ল, ই এক নতুন যুগৰ সাহিত্যিক যাত্ৰাৰ সূচনা হ’ল। অসমাপ্ত প্ৰেমৰ কাহিনী নৱ প্ৰজন্মৰ হাতে পূৰ্ণতা পাই অমৰ হ’ল, আৰু সাহিত্যৰ শক্তিয়ে দেখুৱালে—সময় যদিও অতিক্ৰান্ত হয়, সপোন আৰু শব্দ কেতিয়াও নোহোৱা হয় নে।
****
