গোঁসাইঘৰটো বন্ধ কিয়?

নিচেই সৰু খিলঞ্জীয়া গাঁওখন, নাম কঁচকাঁই — পাতল গলিৰে ওলাই যোৱা কাদামাটি পথ, চকত জাহ্নবীৰ ধুনীয়া বাউলি ধৰা পানী আৰু পানীত প্রতিফলিত এক শীতল সন্ধ্যা। গাঁওখনৰ মাজতে আছে এটি পুৰণি নামঘৰ, য’ত সন্ধিয়া হোৱাৰ লগে লগে গাঁৱৰ সকলোৱে ঢোল-তাল মেলাই, নামঘোষা আৰু কীৰ্তন কৰে। ইমান বছৰৰ পুৰণি হলেও নামঘৰখন চাফ-চুপি, ভালেমান কাঠৰ স্তম্ভ, গম্বুজাকৃতি চাল, আৰু ঠিক আগৰফালে এটুকুৰা উঠান। এই নামঘৰৰ ঠিক এক কোনাৰ ওপৰত আছিল এটি খুন্দা সৰুকণি কাঠৰ দৰ্জা — গোঁসাইঘৰ। ইটোৱেই অংশ য’ত কেতিয়াবা ঘোৰা বা বিশেষ পূজা অনুষ্ঠিত হ’ত, কিন্তু বিগত বহু বছৰ ধৰি দৰ্জাখন বন্ধ হৈ আছে। কাঠৰ ওপৰত ধুলি জমা, তালাত জং ধৰা, আৰু বাহিৰে ক’লা কাপোৰৰে আবৃত। কেইবাজনো মানুহে মাতে — “ওটো বুজিবা নোৱৰা ঠাই, সুধিবিও নালাগে।” কিন্তু আজিৰ শিশুসকল curious, আৰু আটাইতকৈ curious আছিল ৮ বছৰীয়া বিজু।

বিজু সৰুৰে পৰা curious, কল্পনাশক্তিতো একেবাৰে ধুনীয়া। তেওঁৰ ঘৰৰ ওচৰতে থকা নামঘৰটোত সন্ধিয়া প্ৰতিদিনে দেউতাকী বা আইতাৰ লগত গৈ নামত বহে, কেতিয়াবা ঢোল বজাবলৈ গৈ ঢপ মাৰে, কেতিয়াবা কীৰ্তনত হাতত তাল লৈ বহে। কিন্তু তেওঁৰ চকু সদায় গোঁসাইঘৰৰ ফালে, বিশেষকৈ সন্ধিয়াৰ শিপ-শিপিয়া পোহৰত। এদিন, নামত বহি থাকোতেই তেওঁৰ মনত লাগিল, গোঁসাইঘৰৰ দৰ্জাখনত কিবা সৰি গ’ল — যেন এটি হাত। সেয়া ক’বলৈ গ’লে দেউতাকীয়ে ক’লে, “ঘোৰাকালৰ কথা সুধি নাম নষ্ট নকৰিবা।” কিন্তু সেই ৰাতিয়ে বিজু এটি অদ্ভুত সপোন দেখে — এটি পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি, গাঁওখনৰ সকলো নীৰৱ, আৰু নামঘৰৰ মাজত এটি সৰু দীঘল পোহৰ, ঠিক যেন গোঁসাইঘৰৰ ভিতৰৰ পৰা ওলাইছে। সেই পোহৰত এটি কণমানি কণ্ঠ বিজুক মাতিছে — “আহা, বিজু… মই এতিয়াও তাতেই আছোঁ।” সপোনৰ পৰা জেগা হৈ বিজু জুইত বহি আছিল, গলাত আচল ধৰি জুৰ উঠিছে। সেয়া সপোন নে সঁচা? গম নোপোৱাকৈ গম্ভীৰ ভাবত পাহৰি পঠিছিল — “গোঁসাইঘৰটো বন্ধ কিয়?”

পিচদিনা, বিজু নামত গৈ তাকটোৰ ফালে চকু মেলি চালে — সঁচা, তালাটো একেই, কিন্তু যেন কিছুমান আঁচ; যেন দsomeone inside tried to open it. তেওঁ মনত স্থিৰ কৰিলে — এই কথা পিচনেত হ’ব লাগে। আৰু যিহেতু সকলো গোপন কৰিছে, তাকেই খুলিবলৈ তেওঁ আগবাঢ়িব। প্ৰথমে আইতাকক সুধিলে। আইতাৰ চকু ফুটি আহিল, থৰহৰকৈ ক’লে, “ওত পুৰণি কথা, নাজানা ভাল। সেই দৰ্জাৰ সন্মুখত বহু প্ৰাণ শেষ হৈছিল। সেয়া গুজব হ’ব পাৰে, কিন্তু গাঁওয়ে ভয় খায়।” বিজুৰ মনত প্রশ্নৰ বানে উঠে — কি প্ৰাণ? কিয়? কেনেকৈ? কিন্তু কোনো উত্তৰ নাই। তাৰ পাছত বিজু প্ৰতিদিনে নামঘৰত যোৱা আৰম্ভ কৰে, লক্ষ্য একেই — সেই বন্ধ দৰ্জাখন। ৰাতিপুৱা, দিন, সন্ধিয়া — বিজু চাবলৈ চেষ্টা কৰে, কেতিয়াবা তালটো চুই, কেতিয়াবা কাণ দি তাকটোৰ সন্মুখত বহে। এক ৰাতি, নামঘৰত সকলো গৃহস্থ ওলাই গ’লত তেওঁ আকোৱালি থাকিল। নামঘৰৰ ভিতৰত হঠাৎ থিয় হৈ পৰে — ক’ৰবাত কিবা শব্দ, যেন মাটিৰ তলৰ পৰা এটি সৰু মাত — “বিজু… মই এতিয়াও তাতেই আছোঁ।” বিজু স্থিৰ থাকে, শ্বাস বন্ধ কৰি শুনে। সেই শব্দ কোনো সৰহ-জানো মানুহৰ নহয়, যেন এটি সৰু ল’ৰাৰ মাত — যেন সেইজনেই সপোনত মাতিছিল। গা-জুৰি ৰোম খাড়া হয়, কিন্তু ভয়ত নহয় — যেন এটি চিনাকি মমতা-ভৰা মাত। বিজুৰ মনত এটা শঙ্কা ওলায় — যদি সেই গোঁসাইঘৰৰ ভিতৰত সত্যতে কিবা বা কোনোবাই আছে, তেন্তে গাঁওয়ে কিয় সেয়া লুকুৱাই ৰাখিছে? আৰু তেওঁ যদি সঁচাকৈ তাক দেখা বা শুনা পায়, সেয়া কি অৰ্থ বহন কৰে? গোঁসাইঘৰৰ দৰ্জাৰ ওপৰত হাত থৈ বিজু নিজকে এটা প্ৰশ্ন কৰে — “সঁচাকৈয়ে, গোঁসাইঘৰটো বন্ধ কিয়?”

–

পিছদিনা পুৱা স্নান কৰি বিজু বস্ত্ৰ পিন্ধি উঠি আছিল, কিন্তু তেওঁৰ মনটো এতিয়াও গোঁসাইঘৰৰ দৰ্জাৰপিনে। তেওঁৰ আগতে এই বিষয়ে কেতিয়াও কৌতুহল নৌঠা হ’লেও, এতিয়া যেন দিনৰ প্ৰতিটো মুহূর্ততেই এটি ধ্বনি তেওঁৰ কানত বাজি থাকে — “তুমি কিয় নাজানা বিচৰা?” আৰু সেই ধ্বনিৰ পাছতেই বিজু বিভিন্নজনক সুধা আৰম্ভ কৰে। প্ৰথমে তেওঁ ওচৰৰ ডেকা নামঘৰ-বুঢ়া কেষৱ কাকাক সুধে, যিজনে সদায় নামঘৰৰ তাল-ঢোল ৰখা আৰু সজাই ৰখাৰ দায়িত্ব লয়। কেষৱ কাকাই প্ৰথমে হাঁহে, পিছত তাৰ চকু এবাৰ মিচিকিয়াই ক’লে, “ও, সৰু ল’ৰাই বহুত ধেমালি কৰে। ওটো গোঁসাইঘৰ এতিয়া ব্যৱহাৰ নহয়। তালটো বন্ধ ৰাখা ভাল।” বিজু ক’লে, “কিন্তু ভিতৰত কিবা আছে। মই শুনিছোঁ।” এইবাৰ কেষৱ কাকাৰ মুখ ভৰ হ’ল, অলপ ৰঙা চকুৰে চালে, যেন ক’লে, “ও কথা পুনৰ ক’বি নালাগে। ভিতৰত কিবা নাই, আৰু থাকিলেও তো সেইবোৰ পুৰণি সময়ৰ কথা। বুজিছ?” বিজু বুজি নাপালে, মাথোঁ মনে মনে অনুভৱ কৰিলে — যিমানেই তেওঁ সুধে, মানুহে সিমানেই ভয় খায় বা ক’বলৈ নাচাহে। ই যেন কিবা লুকোৱা অভিশাপ। কিন্তু বিজু সহজে হাৰ নাখোৱা। সেইদিনা ৰাতিও তেওঁ নামঘৰত বহি কীৰ্তনত সংযত হৈ থাকিল, কিন্তু চকু সদায় তালত থকা গোঁসাইঘৰৰ দৰ্জাত। ওচৰৰে এটি ল’ৰা — তাৰা — বিজুৰ বন্ধুৱেই, বিজুক ক’লে, “তই এনেকুৱা কিয় ভাবিছ?” বিজু ক’লে, “সপোন দেখি থাকো। মই শুনিছোঁ সিদিনা তাৰ ভিতৰত কিবা মাত দিলে। যদি ক’ৰবাত সহায় বিচৰা কিবা আছে, তেন্তে গাঁওয়ে কিয় তাক বন্দী কৰি ৰাখিছে?”

তারা একমাত্ৰ ব্যক্তি আছিল যিজনে বিজুৰ কথাবোৰ মনত পেলালে, মন দি শুনিলে। তেওঁ ক’লে, “মোৰ দেউতাই ক’ছিল, বহু বছৰ আগতে কোনোবাই নামঘৰত নাম কৰোঁতে হঠাৎ অজ্ঞান হৈ পৰিছিল। সেয়া গোঁসাইঘৰৰ মাজত হৈছিল।” বিজু আশ্চৰ্য হৈ সুধিলে, “পিছত?” তাৰা ক’লে, “সেই সময়ৰ পৰা মানুহে তাক ‘অশুদ্ধ’ বুলি ক’ব ধৰিলে। আৰু দেউতাই ক’লে, কোনোবাই দেখিছিল যে এটা সৰু ল’ৰা সঁচাকৈ দৰ্জাৰ ভিতৰতে উভতি যাব খুজিছিল।” বিজু চকু মেলি থাকিল। কথা এটাত মিল আছে — সপোনত শুনা মাতটো সত্য হ’ব পাৰে। তেনে যদি হয়, তেন্তে সেই ল’ৰাটো কোন আছিল? আৰু কিয় তেওঁ এতিয়াও মাত দিয়ে? তাৰাৰ কাহিনীত আকৌ এটাৰ কথা শুনিবলৈ পালে — পূৰ্ণিমাৰ নিশা নামঘৰৰ পৰা মৃদু গীত বা বুলিচিলা শুনা গৈছিল, যি কোনেও গোৱা নাছিল। আৰু গাঁওৰ মানুহে তাক ক’বলৈ ভয় খাইছিল, যেন ধ্বনি শুনিলে কিবা লতাপাতা লাগি যাব। এই কথাবোৰ বিজুৰ চিন্তাক অধিক গভীৰ আৰু দ্ৰুতগতিৰ কৰিলে। তেওঁ স্থিৰ কৰিলে — যদি মানুহে মিছা ক’লে, তেওঁ সঁচা খুজিবই লাগিব।

সন্ধিয়া বিজু আৰু তৰা নামঘৰত গৈ কীৰ্তন শেষৰ সময়ত পিছফালে গ’লে। তেওঁ এবাৰ হাত দি তালটো স্পৰ্শ কৰিলে। তালটো ঠাণ্ডা আৰু কঠিন, কিন্তু বিজুৰ মনে লাগিল — যেন ভিতৰৰ পৰা কোনোবাই তালটো স্পৰ্শ কৰি আছে। মাটিত বহি, তেওঁ কাণ দি শুনে — অতি সৰু কণ্ঠ, যেন কণমানি ল’ৰাটোৱে মাত দিছে — “বিজু… মোৰ কথা কোৱা।” বিজু আকৌ শুনে, কিন্তু এইবাৰ ভয় অনুভৱ নকৰে, মাথোঁ গভীৰ কৌতুহল। গাঁওৰ সকলো কথা যদি ভয় আৰু গুজবত আবদ্ধ, তেন্তে হয়তো বিজুয়ে সেই ভয় আঁতৰাব লাগিব। সেই নিশা তেওঁ নিজৰ খিৰিকিৰ দাঁতিত বহি সপোনৰ কথা, সেই মাত, সেই তাল, আৰু লুকুৱা নামবোৰ চিন্তা কৰে। সেউজীয়া জোনাক পোহৰত তেওঁৰ মনত ভাঁহি আহে এটি শব্দ — “তুমি কথা কোৱা, মই বাহিৰ ওলাম।” বিজু হাতত এটি পুৰণি নাম, এটি নামঘোষা লৈ, চকু বন্ধ কৰে। আৰু মৃদু কণ্ঠে ক’ব খুজে, কিন্তু যেন কিবা ঠাণ্ডা হাওঁৰে তেওঁৰ ওচৰলৈ আহি ক’লে — “এতিয়াও সময় আছে, বিজু। ভিতৰলৈ সোমাই যাব, কিন্তু নিজকে পাহৰিবি নে?” বিজু চকু মেলিলে, তৰাৰ আগত তেখেত উঠে, তেখেত নিজক ক’ব ধৰিলে — “মই জানিবই লাগিব, গোঁসাইঘৰটো বন্ধ কিয়?”

–

পৰদিনা পুৱা বিজুৱে নামঘৰত যোৱাৰ আগতে আইতাৰ ওচৰ চাপিলে। আইতা বেলতোলাৰ তলত বহি ল’ৰা-ছোৱালিক হাঁহে মুখেৰে সুশুনীয়া কাহিনী ক’ব খুজিছিল, কিন্তু বিজু থিয় হৈ ক’লে — “আইতা, মই জানিব খুজো। গোঁসাইঘৰত ক’ৰবাত কিবা আছে। মই সপোনত দেখিছো, মই শুনিছো।” আইতাই বিজুৰ মুখলৈ চাই থাকিল, সোঁফালে চাৰিওফালে চাই অলপ চুপ থাকিল। তাৰপিছত ক’লে, “বিচাৰিছ যি, তাৰ উত্তৰ আনন্দৰ নহয়। সেই দৰ্জাটো বন্ধ হৈ আছে বহু বছৰ — ঠিক কিমান, সেয়াও মনে নপৰে। যেতিয়া মই ল’ৰা আছিলোঁ, সঁচাকৈয়ে তাক খোলা দেখা পাইছিলোঁ। নামঘৰত তেতিয়া নাম-ঘোষা চলি আছিল, আৰু গাঁওৰ সকলো মানুহ আগবাঢ়ি অহা — ৰাতিপুৱা সুৱলা হ’লে কীৰ্তনৰ মন্দ্ৰ আওয়াজত জুৰ উঠিছিল। কিন্তু এটি ৰাতি, এটি সম্পূৰ্ণ নিশা, পূৰ্ণিমাৰ মাজত — এক বিশেষ পূজা অনুষ্ঠিত হ’ব লগা হৈছিল গোঁসাইঘৰত। কোৱা গৈছিল, এটি অভিশপ্ত শিশু পুনৰ জন্ম লৈছে। সেই শিশুটিকে নাম-চিকিৎসাৰ জৰিয়তে শুদ্ধ কৰিব লাগিব। গাঁৱত এক ওজা-ভণিতা আহিছিল, ওলাব লাগিছিল মাটি-তলৰ পাপ-স্মৃতি। গাঁওতে কেতিয়াও আগত এনেকুৱা দেখা নাছিল।”

আইতাৰ কণ্ঠ থৰ-থৰ কৰি কাঁপিছিল, বিজু গম্ভীৰ চকু মেলি থাকিল। “পূজাৰ ঠিক মাজতে শিশুটি অচেতন হৈ পৰিছিল — গোঁসাইঘৰৰ মাজত। ল’ৰাটো কোৱা হৈছিল অলপ বেলিৰ আগতে পুতলি-চকুত চাই ক’লে — ‘সেউজীয়া ঘৰটো মাত দিয়ে’, আৰু তাৰ পাছতেই হঠাৎ থিতাত পৰি থাকিল। গাঁওয়ে গুজব পাতিলে — ওজা-ভণিতাই ভুল কৰিছিল, অথবা শিশুটি সঁচাকৈয়ে নতুন জন্মত কিবা লৈ আহিছিল। তাৰ পৰাই গোঁসাইঘৰটো তালবন্ধ হ’ল। সকলো পাহৰিবলৈ চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু নামঘৰত যি বস্তু সেই নিশা অদৃশ্য হ’ল — সেয়া বুজা নাযায়। বহু বেছিকৈ নাম কৰা মানুহেও তাৰপিছত নামঘৰত সোমাই নাম কৰিবলৈ ভয় খাই থাকিল। আৰু আমাৰ গাঁৱত সেই নিশাৰ পিছত এয়া নিয়ম হ’ল — গোঁসাইঘৰ বন্ধ থাকিব, কোনো সুধিব নালাগে। সেই ল’ৰাৰ নাম কোৱাও নিষেধ।” আইতা তেওঁৰ সৰু দাঁতিত আঙুলি দি ঠাণ্ডা শ্বাস ল’লে। বিজুৰ বুকু ধপধপ কৰিল — সপোনত যি ল’ৰাৰ মাত শুনিছিল, সেয়া কি সেই একেটি ল’ৰা? আৰু যদি সেয়া এতিয়াও তাত থাকে, তেন্তে তেওঁ কোনো সাহায্য বিচাৰে নেকি? বিজুৱে অনুভৱ কৰিলে — আইতাৰ কাহিনীত সঁচা আছে, আৰু যদি সঁচা আছে, তেন্তে গাঁওয়ে যি কথা চেপি ৰখাৰ চেষ্টা কৰিছে, সেয়া কোনোবাই খুলি উলিয়াব লাগিব।

সন্ধিয়াৰ নামত বিজু আকৌ গৈ উপস্থিত হ’ল। গাঁওখনৰ ভৰিৰ ধূলি যেন নামঘৰৰ গম্ভীৰতাৰ লগত মিল খাই থাকে। আজি তেওঁৰ মনত নতুন তথ্য, এক নতুন আশংকা — সেই ল’ৰাটো হয়তো কোনোদিন সঁচাকৈ বাহিৰ উলাব খুজিছিল, হয়তো সি কোনো কথা ক’ব খুজিছিল, কিন্তু গাঁওয়ে তাক “অশুদ্ধ” বুলি নাম দি থৈ দিছিল। বিজুৱে এইবাৰ পূৰ্ণ সংকল্প কৰিলে — সপোনৰ ভিতৰৰ মাত, গোঁসাইঘৰৰ মাজৰ শিশু, আইতাৰ কাহিনীৰ লুপ্ত অধ্যায় — সকলো মিলাই বিজু জানিব লাগিব, কেনেকৈ সেই শিশুটি নামঘৰত সোমাল, কিয় সি হঠাৎ অচেতন হ’ল, আৰু কিয় গাঁওয়ে সেয়া পাহৰিবলৈ ভয় খালে। নামঘৰৰ গম্ভীৰ গীতত বিজুৰ কণ্ঠ মিচি গ’ল, কিন্তু তেওঁৰ চকু সদায় তালৰপিনে। গানৰ মাজত তেওঁ অলপ আগবাঢ়ি তালটো চুই চালে — তালটো এতিয়াও শীতল, কিন্তু যেন কম্পমান। বিজু চকু বন্ধ কৰি মাথোঁ এটা কথা মনত ক’লে — “যদি সি আটাইতকৈ আঁতৰ হৈ পৰিছে, তেন্তে মই হওঁ তাক পোনপটীয়াকৈ শুনাৰ পথ।” আৰু সেই মুহূৰ্ততেই, যেন ওচৰৰ পৰা কিবা এটা মাত আহিল, ওঁঠৰপৰা নোহোৱা, কিন্তু স্পষ্ট — “বিজু, মোক পাহৰিবি নে?”

–

নামঘৰৰ গম্ভীৰতা, তাল-মঞ্জিৰ ধ্বনি, আৰু বাতাসত ফুৰি ফুৰি থকা পলাশ ফুলৰ সোঁতাই যিমানেই বিজুক শান্তি দিব খুজে, তাতেই বিজুয়ে বৰং অধিক গভীৰ বিভ্ৰান্তি অনুভৱ কৰে। তেওঁৰ চেতনাত সপোন, কাহিনী আৰু বাস্তৱবোৰ মিহলি হৈ পৰিছে। সেইদিনা বেলিকালি নামঘৰটো সেউজীয়া পোহৰত স্নাত আছিল, আৰু বিজু গোপনে আগবাঢ়ি গৈ নামঘৰৰ মাটি পৰীক্ষা কৰিবলৈ লৈছিল। প্ৰাৰ্থনাৰ ঠিক আগতে, যেতিয়া সকলো মানুহ ঢোল-তাল সজাবলৈ ব্যস্ত, তেওঁ কাষৰ পৰা খোজ দিছিল গোঁসাইঘৰৰ সন্মুখভাগত। মাটিৰ চাঙৰ কাঠবোৰত অলপ অলপ ওখ-নিম্নতা — তেওঁ কাণ দি শুনে। প্ৰথমতে কিবা নাছিল, মাথোঁ নিজা শ্বাসৰ শব্দ। কিন্তু আকৌ মন দি শুনাত পালে — যেন ক’ৰবাত পৰা এজোপা বাঁহৰ মাজেৰে বতাহ বোৱাজনক “হুঁ-হুঁ” শব্দ, আৰু তাৰ মাজত এটি খুব মৃদু শব্দ — যেন কিবা ঠোকা, যেন কিবা আঙুলিৰে টোকৰ দিয়া, যেন মাটি তলৰ পৰা “মই এতিয়াও ইয়াতে আছোঁ” বুলি নিজানকৈ কোনোবাই ঘোষণা দিয়ে। বিজুৰ বুকু দুন্ধুনাই উঠে। এইটো কল্পনা নহয়। এই শব্দ—এই স্বৰ—অস্তিত্বত আছে।

তেওঁ কাণ-সন্ধানী হ’বলৈ চেষ্টা কৰে, চকু বুজি তলৰ ফালে হাত দি মাটিৰ গাত স্পৰ্শ কৰে। মাটি ঠাণ্ডা, কিন্তু যেন কম্পমান। ঠিক সেই মুহূর্ততে, নামঘৰৰ ভিতৰত ঢোল বাজিবলৈ আৰম্ভ হয় — গম্ভীৰ ধ্বনিৰে পূজা আৰম্ভ হয়, আৰু বিজু চকু মেলি বোলে — “তুমি আছা, মই জানো।” নাম শেষ হোৱাৰ পাছত বিজু ৰাতিপুৱাই গুচি না গৈ আকৌ সন্ধিয়াতে নামঘৰত ওলাল। তাৰা ওলাই ক’লে, “তই আকৌ নামঘৰত? আজিও কিবা শুনলি?” বিজু অলপ সময় চুপ থাকি ক’লে, “তই শুনিছ পুলসতীয়া গীত? যেন সেউজীয়া মাত কোনো নীচৰ পৰা ওলাই আহে?” তাৰা মুখত ভয়-মিশ্ৰিত বিস্ময়, ক’লে, “মোৰ দেউতা ক’ছিল, পূৰ্ণিমাৰ নিশা কেতিয়াবা মাটি তলৰ পৰা বুলিচিলা শুনা যায়। গাঁওত কোৱা হয়, সেই গীত শুনা মানেই কাৰোবাৰ আত্মা মাতি থাকে।” বিজু ক’লে, “মই জানো সি আত্মা ক’ৰবাৰ নহয় — সি এজন ল’ৰা, যিয়ে মাত দিব বিচাৰে। হয়তো মোৰ বাবে।”

সেই নিশা বিজু গৃহৰ খিৰিকিত বহি আইতাৰ গলা শুনে, পিছে চকু থাকে অন্ধকাৰত। বাতাসত ওলায় এটি গীত — নিৰৱ, কিন্তু স্পষ্ট — যেন এটি পুৰণি lullaby। বিজু মনতে সপোনৰ গীতটো গাই, গীতৰ চৰণটো একেবাৰেই চিনাকি — আৰু আচল বেলিৰ দৰে স্পষ্ট। গীতটো ৰাতি বিজুৰ বুকুত এফাল বিষ আৰু এফাল শান্তি পেলায়। তেওঁ অনুভৱ কৰে — এই গীত তেওঁৰ আইতাই কেতিয়াও নাছানে, এইটো তেওঁ কৈ কেতিয়াও শুনা নাছিল। তেন্তে এই গীত কোনে গালে? সপোনৰ শিশুটো নে গোঁসাইঘৰৰ মাজৰ সেউজীয়া মুখটো? বিজুৰ চকু জ্বলি উঠে, তেওঁ স্থিৰ কৰে — পূৰ্ণিমাৰ নিশা আহি আছে, আৰু সেই নিশাতে তেওঁ কিবা কৰিব। হয়তো সেই নিশা গোঁসাইঘৰ খুলিব, হয়তো সেই গীতৰ শেষ চৰণ শুনা যাব। কিন্তু যি নহওঁক, মাটিৰ তলৰ সেই শব্দ, সেই সেউজীয়া গীত — আজি ক’ৰবাত অন্তত এটাৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰ দিবই লাগিব। গাঁওয়ে যি শুনিলেও ভয় পায়, বিজু সেইটো শুনি সংজ্ঞা বিচাৰে। আৰু তেওঁৰ মনৰ গীতত, অন্তত এজন ল’ৰাই মাত দিয়ে — “বিজু, মই এতিয়াও তলতেই আছোঁ।”

–

বিজুৰ বুকুত এতিয়া ভয় নহয়, মাথোঁ এক অদ্ভুত আকর্ষণ — যেন কোনো বন্ধ কপাটৰ মাজেদি এটি সেউজীয়া পোহৰ ৰসিকতাৰে তেওঁক মাতি থাকিছে। পাছে গাঁও যিমানেই ক’ব — “সুধিবা নালাগে, গ’বা নালাগে”, বিজুৰ মনত সেয়া সেউজ গীতৰ দৰে বাজি থাকে — “মই এতিয়াও তাতেই আছোঁ।” সেয়া বিশ্বাস, সেয়া অনুভূতি, সেয়া যেন চকুত নাহিলেও আত্মাৰ ঘৰত দেউল গঢ়ে। সেই দিনা নামঘৰত পূজা আছিল — গাঁওৰ বুঢ়া পুৰোহিতে বিশেষ কীৰ্তন আয়োজন কৰিছিল। নামঘৰৰ ভিৰত সকলো ব্যস্ত, তাল-ঢোল বজাই থকা, হালি গাই থকা। বিজু চুপে চুপে গোঁসাইঘৰৰ দৰ্জাৰ ওচৰ চাপিল। কাষত পট এটা ওলমাই থোৱা, যেন প্ৰৱেশ ৰোধ কৰিবলৈ। বিজু অলপ পটটো উঠাই দৰ্জাৰ ফালে চাই থাকিল — তাৰ মাজত পাতল ছিদ্ৰ এখন, য’ৰপৰা সেউজীয়া কিবা চকুৰ দৰে সিটোফালে চাই থাকে। হঠাৎ, পটৰ আঁৰত কিবা সৰিল — যেন কেৱল পদুলিত থকা পোৱাৰ শব্দ, যেন দৰ্জাৰ মাজৰপৰা চকু দুটা বিজুক লক্ষ্য কৰি আছে। বিজুৰ শ্বাস ৰৈ যায়। সেয়া ভয় নহয় — যেন চেনেহৰ, যেন আত্মীয়তাৰ, কিন্তু তাতেই আছিল ক্ৰন্দন — যেন বহুবছৰৰ আশাহত পৰিণত মুখখন। এটা ক্ষণৰ বাবে বিজু নিশ্চিত — সেয়া এজন ল’ৰাৰ মুখ। সেউজীয়া পোহৰত গা-ধৰা, চকু-চহৰা আৰু বিছৰা বোকাৰে গৰখোৱা, কিন্তু তেওঁকেই চাই থকা।

পটটো সৰি পৰে, বিজু পিছ ফাললৈ সৰি যায়, গা কঁপি উঠে। তেওঁ পুনৰ চকু মেলি চায়, কিবা নাই, কেৱল তাল-দৰ্জা আৰু তালত জং ধৰা শব্দ। পিছে হৃদয়ৰ মাজত মাৰি থকা সেই মুখ, সেই চকু, তেওঁৰ ভিতৰত জীয়াই থাকে। পিছে কিমানজনেই তাক বিশ্বাস কৰিব? তেওঁ তাৰাক ক’লে, “মই মুখ এখন দেখিছোঁ।” তাৰা বিশ্বাস কৰি ভাবে নে বাজে কথা, ক’ব নোৱাৰি। কিন্তু তেখেত সুধে, “কি দৰে আছিল?” বিজু ক’লে, “যেন মই সপোনত দেখি থাকোঁ, যেন মই আয়নাতো দেখা নাই। কিন্তু মোৰ মনত লাগে, সি মোক চেনে। আৰু মই তাক।” তাৰা অলপ সময় চুপ থাকি ক’লে, “তোৰ কেতিয়াবা যেন ক’ৰবাৰ লগত আত্মীয়তা থকা অনুভৱ নে হয়?” বিজু ভাবি থাকিল, হয় — যেন বহু আগতে, জন্মৰ আগতে, সি কোনোবা আছিল। হয়তো সেয়া জীৱনৰ আগৰ কোনো ঋণ, কোনো অসমাপ্ত কথা। তেওঁ মনতে ভাঁহি ফুৰে — যদি সি সঁচাকৈ তাতেই আছে, তেন্তে গাঁওয়ে কিয় বন্ধ কৰি থলে? কিয় কোনো ধ্যান, কোনো প্ৰাৰ্থনাৰে তেওঁক মুক্ত নকৰিলে? সি এতিয়াও অপেক্ষা কৰি আছে, যেন কাঠৰ দৰ্জাৰ মাজেৰে চাহি থাকে কোনো বিশ্বাসপূৰ্ণ শিশু বুকু ফাললৈ।

সন্ধিয়া বিজু আকৌ নামঘৰত ওলায়। কীৰ্তন শেষ হোৱাৰ পাছত তেওঁ থিয় থাকে গোঁসাইঘৰৰ সন্মুখত। পটটো এডাল হালধীয়া কাপোৰ, পাতল আৰু হাৱাইচল। হঠাৎ বাতাহৰে সি কাপোৰ বতাহেৰে উৰুৱায়, আৰু বিজু চকু মেলি দেখে — আকৌ মুখ এখন। সেয়া এবাৰ হাঁহে, এবাৰ চকু নামায়, আৰু যেন স্পষ্ট ভাবে — “আহা।” বিজু আগবাঢ়ে, কিন্তু ঠিক সেই মুহূৰ্ততে নামঘৰৰ পুৰোহিত বেলি বজায় ক’লে — “সেয়ে অশুদ্ধ! পিছত পা।” সকলো চকু বিজুৰ ফালে। লোকসকল চুপ, কিন্তু চোখত ভয়, যেন সেয়া এক গুপ্ত কথা উলিয়াই আনিছে। বিজু পিছহত যায়, কিন্তু তেওঁৰ চকুত এতিয়া ভয় নাই — মাথোঁ চিনাকি। কপাটৰ তলত, মাটিত, তেওঁ দাঙি ধৰিলে এটি মুখ — “মই তোক জানো, তুমি মোক জানা। এতিয়া কৈ দিবা, তুমি কোন?” Silence. Only the wind whispers — and a sigh follows — as if someone behind the curtain has waited far too long to be seen.

–

পৰদিনা বিজু নামঘৰত নাযায়। তেওঁ এবাৰ চিন্তাৰ পৰা আঁতৰি, গাঁওৰ ভিতৰত থাকিবলৈ ঠিক কৰে। কিন্তু তেওঁৰ মনত সেই মুখখন, সেই গীত, সেই চকুখন যেন পাক লৈ থাকে — তেনে কিছু যাৱতীয় মানৱীয় কৌতুহল যাক সহজে চেপি থ’ব নোৱাৰি। তেওঁক এই প্ৰশ্নখনে তাড়না দিয়ে — “এইটো যদি সপোন নহয়, তেন্তে বাস্তৱ ক’ত?” এই প্ৰশ্নৰ উত্তৰ বিচাৰিবলৈ তেওঁ আৰু তাৰা নামঘৰৰ কাষৰ পুৰণি কক্ষটোৰ ফালে যায়, য’ত পূজা-সামগ্ৰী আৰু পুথি-পত্ৰ সঞ্চিত হৈ থাকে। তাৰা কয়, “মোৰ দেউতাই ক’বলে দিছিল — এই কক্ষত বহু পুৰণি কাহিনী আৰু নামৰ খাতা আছে। কিন্তু ইয়াৰপৰা কেতিয়াও কিবা লৈ যোৱা নালাগে।” বিজু চকু-মেলি ভিতৰত সোমায়। ছাঁতালৰ ওপৰত ছাই ধৰা খৰখেটীয়া পুথি, ছেঁৰা নাম-ঘোষা আৰু কাঠৰ বাকচ। তেওঁ তালৰ নিচে এটি পাত্ৰৰ পৰা এটা ভাঙা পুথি উলিয়াই চালে। পৃষ্ঠা-কাটি-কাটি চকুত পৰে — “বিষ্ণু পূৰ্ণিমা, ১৯৭৩, গোঁসাইঘৰ প্ৰবেশ নিষিদ্ধ — ল’ৰা এখন অন্তৰ্ধান।” বিজু আৰু তাৰা দুয়ো অলপ সময় নিশব্দ হৈ থাকিল।

“ল’ৰা এখন অন্তৰ্ধান?” — বিজু কণ্ঠৰ নিচেই তলৰ সুৰত ক’লে। তাৰাৰ হাতত পুথিখন কঁপি উঠিল। পৃষ্ঠাখনত স্পষ্টকৈ লিখা আছিল — পূৰ্ণিমাৰ নিশা বিশেষ নাম-অনুষ্ঠান চলি থকা সময়ত এজন ১০ বছৰীয়া ল’ৰা নামঘৰৰ গোঁসাইঘৰত নিজে সোমায়। লগতে লিখা — “ল’ৰাটো ক’লে, নামত ঈশ্বৰক শুনিছোঁ, আৰু সিহঁতে মোক মাতিছে। নাম শেষ হোৱাৰ লগে লগে সি অদৃশ্য হয়। কাঠৰ দৰ্জা বন্ধ হৈ যায়, তাল লগা যায়। নামঘৰত ভয় দেখা যায়। ল’ৰাটো নোহোৱা হ’ল, আৰু তাৰ পিছৰ পৰা সেই গোঁসাইঘৰ কেতিয়াও খুলা নহ’ল।” বিজুৰ হেঁপাহ বেলেগৰ হ’ল — এতিয়া এইটো কল্পনাৰ কথা নহয়, এইটো ইতিহাস, যি গাঁওয়ে চেপি ৰাখিছে। তেওঁ নামটিও বিচাৰি ফুৰে, কিন্তু পৃষ্ঠাটো ছেঁৰা। কেৱল এটি বাক্য আখৰ থাকি গৈছে — “সেউজীয়া চোখ, কপালত জ্বলি থকা দীঘল টিলক।” বিজু ক’লে, “এইটো সপোনত দেখিছিলোঁ!” তাৰা চকু মেলি তাক চালে — দুয়ো জনে যেন চকু মেলি ইতিহাসৰ দুৱাৰখন খুলি পেলালে।

নিশা বিজু অকলশৰে বহি সপোনৰ কথা ভাবে। তেওঁ জানে, সপোন আৰু বাস্তৱৰ সীমা এতিয়া মুকলি — ভিতৰত যি ল’ৰাটো আছে, সি নাযায়, সি চাই থাকে। হয়তো সেই ল’ৰাটোৱেই পুথিত লিখা, হয়তো তেওঁৰ আত্মাই এতিয়ালৈকে শান্তি পোৱা নাই। বিজুৰ বুকুত এখন গম্ভীৰ শূন্যতা জাগে — হয়তো সেই ল’ৰাটো সদায় নিজক ক’ব বিচাৰিছিল, হয়তো গাঁওয়ে তাক থমকে থৈ দিল। তেওঁ জানে, গাঁওয়ে মুখ বন্ধ কৰি ৰাখে, পুৰোহিত-সন্ত আৰু পুৰণি মানুহে ‘পাপ’ বুলি চেপি ৰাখে। কিন্তু কি যদি সেয়া পাপ নহয়? কি যদি সেয়া এটি ভুল বুজা আশীৰ্বাদ আছিল? আৰু কি যদি বিজু — এটি ল’ৰা, যিজন গীতত আত্মা শুনে — সেয়া মুক্তি দিব পাৰে? তেওঁৰ চকু বন্ধ হৈ থাকে, কিন্তু চকুৰ আগত সেই দীঘল টিলকৰ মুখ ভাঁহি থাকে। আৰু এবাৰ বাতাহৰ সৈতে খিৰিকিৰ পৰাও সেই গীত — পলাশ ফুলৰ পাতত দোলা খোৱা লাহে লাহে সুৰ, যেন ক’লে — “বিজু, মই এতিয়াও অপেক্ষা কৰিছোঁ।”

–

পৰদিনা পুৱাই বিজু ওলাই আহে। সি এখন টোকা খাতা আৰু এখন ফাউণ্টেন পেন লৈ নামঘৰৰ কাষত পুৰণি পুখুৰীৰ দাঁতিত বহে। তাৰা ওলাই আহে — চুপচাপ। তেওঁৰ চকুত চিন্তা, কিন্তু বিজুৰ মুখত এটা সিদ্ধান্তৰ কঢ়িয়াই অনা স্থিৰতা। সি কয়, “তাৰা, মই এইটো শেষলৈ যাম। সেই গোঁসাইঘৰ, সেই গীত, সেই পুথিৰ সত্য — মোৰ মনত একো স্থিৰ নহয়। হয়তো গাঁওয়ে যি চেপি ৰাখিছে, সেয়া হ’ল বিশ্বাসেৰে লুকোৱা ভয়।” তাৰা অলপ সময় চুপ থাকে, তাৰ পিছত মূৰ নেৰে। “কিন্তু যদি এই সকলোবোৰ সত্যেই হয়? যদি তুমি কেতিয়াও উভতি নাহা?” বিজু মৃদু হাঁহে, “তেতিয়া সেই ল’ৰাটোক মই সংগ দিব।” তাৰা কঁপি উঠে, কিন্তু সি জানে — এই সিদ্ধান্ত কোনো পুৰণি কাহিনীৰ নিচিনাকৈ, এটা নতুন পথ।

নিশা হয়। পূৰ্ণিমা। নামঘৰত দীঘল সুৰ বাজে। ঢোল, তাল, শঙ্খ। গাঁওবাসী সমাগম কৰিছে — আজিৰ পূৰ্ণিমা বিশেষ। কিন্তু ক’ৰবাতো তেওঁলোকেও ভয় কৰে। ক’ৰবাতো তেওঁলোকেও জানে — আজিৰ ৰাতি সেই পুৰণি ঘটনাৰ তাৰিখ। বিজু নামঘৰৰ ওচৰলৈ আহে, তাৰা আঁতৰকৈ থাকে। পুথিখনৰ চিঙা পৃষ্ঠা বিজুৰ হাতত। তেওঁ ওলাই নামঘৰৰ কাষৰ গোঁসাইঘৰৰ দুৱাৰলৈ যায়। এতিয়া তাৰ ওপৰত কালিৰে এটা সুঁতি লাগি থোৱা, তাল মাৰি বন্ধ। গাঁওবাসীৰ চকু তেওঁফালে, কিন্তু কাওঁকে কিছু ক’ব নোৱাৰে। বিজুৱে অলপ আঁকোৱালি ওলাই, তালখন খুলে — এটা শব্দ হয়, যেন কাষৰ গছবোৰো থমকি ৰৈ যায়। ভিতৰত এটা অন্ধকাৰ ঘৰ — ৰঙা কাপোৰেৰে ঢকা এগৰাকী বিষ্ণুৰ প্ৰতিমা, তলত এখন ডাঙৰ বালিৰ থাল, আৰু দেউলি এখনত পুৰণি ফটো: এটা ল’ৰা, সেউজীয়া চকু, দীঘল টিলক।

বিজু থমকি ৰয়। সি ভিতৰত সোমায়, সুৰেৰে বলে, “মই আহিছোঁ। তুমি মোক মাতিছিলা, নহয়নে?” কোনো উত্তৰ নাই। কিন্তু বালিৰ ওপৰত যেন ভাঁহি-ভাঁহি আঙুলিৰ দাগ উঠে। সি লিখিছে — “তুমি শুনিছা, এতিয়া দেখিবা।” বিজুৰ তলৰ মাটি কঁপে, বাতাহে খিৰিকি-দৰ্জা খুলি দিয়ে, নামঘৰৰ বাজনা জোৰে বাগে — যেন সকলো সুৰ মিলি এটা গান গায়। বিজুৰ চকুত সেই মুখখন — সেউজীয়া চকু, হাঁহি, কিন্তু চকুত দুঃখ। সি কয়, “তেওঁলোকে মোক শুনি ডৰালে, মই ক’লো, ঈশ্বৰ মাতিছে — আৰু সিহঁতে মোক বন্দী কৰিলে। মই নামত হেৰালোঁ, আৰু নামতেই থকাৰ হ’ল।” বিজু কয়, “মই তোমাক মুক্তি দিব। মই তোমাৰ নাম নতুনকৈ গাম।” সি আগবাঢ়ে, সুৰ ধৰে, হালধীয়া কাপোৰখন পিন্ধি, গীত গায় — যি গীত সি সপোনত শুনিছিল। গাঁওখন স্তব্ধ। নামঘৰৰ ব্ৰহ্মাও চুপ। মাথোঁ গীত, গীত, আৰু গীত।

সুৰৰ অন্তত সেই ল’ৰাটোৰ চকুত এখন পোহৰ উঠে। সি মিচিকিয়াই হাঁহে, ধুমুহা থমকি যায়। আৰু তেতিয়াই গোঁসাইঘৰৰ ভিতৰটো পোহৰে ভৰি পৰে। বিজু কান্ধত অনুভৱ কৰে — যেন কোনোবাই হাত দি কয়, “ধন্যবাদ।” আৰু পিছলগে গাঁওখনত এটা নতুন পৱিত্ৰতা নামি আহে। পূৰ্ণিমাৰ সেউজীয়া পোহৰ, গীতৰ সোঁত, আৰু এখন গাঁও, যি এতিয়া ইতিহাসৰ মুখ বন্ধ নকৰে — বরং মুক্তি গায়।

–

পূৰ্ণিমাৰ পিচৰ দিনটো গাঁওখনত এক অদ্ভুত নীৰৱতা দেখা যায়। নামঘৰৰ ভিতৰত গাওঁবুঢ়া লহৰী গোসাঁই চকু বন্ধ কৰি বহি থাকে, যেন সি কোনো গভীৰ ধ্যানত মগ্ন। গাঁওবাসীৰ মাজত ক’ব লগা কথা আছিল, কিন্তু কোনেও মুখ খোলে নে, তাক নিজেও ঠিককৈ নাজানে। বিজু তেতিয়ালৈকে নামঘৰৰ ওচৰৰ পুখুৰীটোৰ কাষত বহি আছে, জোনাকপোহৰৰ তলত য’ত তাৰা ৰাতিৰ ভিতৰত এন্ধাৰ ফালি কাষলৈ আহে। তেওঁ অলপ সময় চুপ থাকে। তাৰা বিজুলৈ চায়, “কি দেখিলি ৰাতি?” বিজু অলপ হাঁহে, “এক সত্য, যিটো কেতিয়াবা সুৰ হৈ বন্দী আছিল। সেই গীতটিৰ মাজতে এজন ল’ৰা আছিল, যাৰ নাম গাওঁৱে মচি পেলালে। মই সপোনত দেখিছিলোঁ সেই নামটো পুনৰ সজাই উঠিছে।” তাৰা অলপ কঁপি উঠিলেও মূৰ হেলাই দিয়ে। সি কয়, “তুই যদি সত্যই নামটো সজাই দিব পাৰ, তেতিয়া গাঁওখনো সজাই উঠিব।”

তেওঁলোকে পুথিখন লৈ নামঘৰৰ বুজত বহে। পাতৰ মাজৰ ছেদ-ছেদ শব্দ, ধুনীয়া অলপ এফালেদি কালসৰ পৰুৱাৰ ঘৰ। বিজু পাত উলটাই—এটা দেউলিৰ আঁচনি, য’ত দিয়া আছে নামঘৰৰ গাওঁবুঢ়া সভা ১৯৪২ চনত কিয় স্থগিত কৰা হৈছিল। সেয়া পঢ়ি বিজুৰ কপাল চিন্তাৰে ভৰিপৰে। “ইয়াতে লিখা আছে—এজন ল’ৰাই নামঘৰৰ মূল ব্ৰহ্মসুতিৰ গীত সলনি কৰিছিল, কিয়নো সি কয় ঈশ্বৰৰ আত্মা সুঁতিৰ বাহিৰতো শুনা যায়। আৰু গাওঁৱে তাক ‘নামভ্ৰষ্ট’ বুলি ঘৃণা কৰিলে। নামঘৰৰ দুৱাৰ তাৰ পিছতে বন্ধ হ’ল।” তাৰা কয়, “মানে তুমি সেই ল’ৰাৰ গীতটো শুনিছিলা?” বিজু মূৰ নেৰে, “তেওঁ গীতখন বাটৰ পৰা নেহৰুৱা বুলি বিশ্বাস কৰিছিল—যিটো সুৰ ঈশ্বৰে নিদিয়া, কিন্তু মানুহে ভিতৰ পৰা পায়। আৰু গাঁওয়ে ভয়তে বন্ধ কৰিলে। গীত, ঈশ্বৰ, আৰু মুক্তি—সেয়া যদি নিৰ্দিষ্ট নিয়মতে সীমাবদ্ধ হয়, তেন্তে ক’ত থাকে ভক্তিৰ স্বাধীনতা?”

তেওঁলোকে গাওঁবুঢ়া লহৰীৰ ওচৰলৈ যায়। গাওঁবুঢ়াৰ চকু মেলিছে, কিন্তু চকুত এখন উদাসীন খিয়াল। বিজু থিয় হৈ কয়, “আপুনি জানে, মই কি দেখিছোঁ। নামৰ সেউজীয়া সুৰ, যিটো মাটিৰ পেটৰ পৰা ওলাই আহে। সেই নামটো কেতিয়াবা কোনোৱে জীয়াই ৰাখিছিল, আৰু সেই নাম গাওঁৱে চেপি পেলালে। এতিয়া মই তাক পুনৰ লিখিম, গাম, আৰু লোকক শুনাম। আপোনালোক ভয় পেলিছে, কিন্তু ভয় সত্য নিকাশে নালাগে।” গাওঁবুঢ়া অলপ সময় চুপ থাকে, তাৰ পিছত মূৰ নুৰাই। “নাম মোৰো হাতত আছিল নে, সেয়া মই নিজেও বুজি নাপালো। আমি কেতিয়াবা ধ্যানত ভক্তি বিচাৰি, তাত নাম বুজি উঠোঁ। কিন্তু মই জানো—যদি নাম ঈশ্বৰেই, তেন্তে সি ভয়ৰ নোহোৱা হওঁক।”

গাওঁবুঢ়াৰ অনুজ্ঞা পোৱাৰ লগে লগে বিজু আৰু তাৰা নামঘৰৰ কাষত এখন মাটিৰ সুঁতি গড়ি। বিজু সেই ল’ৰাৰ নামটো খনাই লিখে—“ব্ৰহ্মনাথ”—এজন নাম যি কেতিয়াবা গীতৰ মাজেৰে ঈশ্বৰৰ পথ বিচাৰি আহিছিল। সেই নামটোৰ ওপৰত সি পুথিখনৰ পৰা চুটি সুৰ বাৰে বাৰে পড়ে, আৰু নামঘৰৰ চকুপাতে যেন পুনৰ জ্বলি উঠে। নিশা নামঘৰত বিজুৰ মাতত এটা গীত বাজে—নতুন, অথচ পুৰণি। আৰু গাঁওবাসী ভিতৰৰ এন্ধাৰ ঘৰৰ পৰা ওলাই আহে, যেন তেওঁলোক সপোনতে সেই নামৰ পুনর্জন্ম শুনিছে। সেউজীয়া পোহৰত বিজুৰ গালত হাঁহি, আৰু তাৰ মুখত নামৰ এক আৰ্হি — নতুন যুগৰ, য’ত ভয় নহয়, সুধা।

–

ঘন কুঁৱলীৰ ভিতৰত তিতলিৰ আগবাঢ়ি যোৱা পঁজা দৃষ্টিত আৱদ্ধ কৰি ৰাখিছিল ৰাঘৱক—গোঁসাইঘৰৰ দীঘল ৰণচণ্ডী বটগছটোৰ তলত থিয় হৈ তেওঁ অনুভৱ কৰিলে যে কিছুমান ছাঁ যেন গছটোৰ ফাঁকে ফাঁকে সৰে আহি গোঁসাইঘৰৰ ফটকেদি ভিতৰলৈ সোমাই আছে। ৰাতি একেপৰিষৰত এনেকুৱা কাম কাজ হোৱাটো কেতিয়াও মনগন্ধৰ বসতিৰে একো মিল নাছিল। হঠাৎ এটা থৰ লাগা হাঁহিৰ শব্দ বটগছৰ ওপৰৰ পৰা নামি আহিল—এনে বিকট, কম্পমান, গলা-ভাঙা হাঁহি—যিটো কোনো সাধাৰণ মানুহে দিলে নহয়। ৰাঘৱৰ বুকুৰ কঁপনি চোকা হোৱাৰ আগতে এক লাহেৰে এটা জুইৰ দৰে ৰঙা চকু থকা আকৃতি বটগছৰ আঁৰৰ পৰা ওলাই আহিল। তিতলিয়ে এনে এক মুহূর্তত তেওঁৰ হাত আঁতৰাই গুঁহা পথত দৌৰিবলৈ ধৰিলে। ৰাঘৱ ততালিকে পাছে পাছে দৌৰালে, কিন্তু এয়া সাধাৰণ পলায়ন নাছিল—গাঁওখনৰ পৰা আঁতৰাৰ সেই গোপন পথৰ পৰা তেওঁ অনুভৱ কৰিলে যেন মাটি খহি গৈছে আৰু তেওঁ এক অবিচ্ছিন্ন আঁধাৰত সোমাই পৰিছে।

তেওঁৰ চকুৰ আগত দৃশ্যবোৰ স্পষ্ট নহ’লেও তিতলিৰ কণ্ঠস্বৰ শুনা গৈছিল—“এইখনেই গোপন দেউল, য’ত ‘পদস্মৃতি’ লিখা আছিল। এই শব্দটোয়েই গোঁসাইঘৰৰ সঁচা শক্তিক জগাই তোলে। কিন্তু সেই শক্তি সকলোৰে বাবে নহয়, কেৱল যি শিশুৱে এই পুৰণি প্ৰাণবোৰক সজীৱ কৰে, তেতিয়াহে সেই শক্তি মুক্ত হয়।” ৰাঘৱ লাহে লাহে উভতি চালে, পিছফালৰ আঁধাৰখন এক সেউজ পোহৰত সলাই গৈছিল—মণিবন্ধৰ দৰে টলটলীয়া পোহৰৰ মাজত ওফন্দি থকা এখন পুৰণি জলাশয়ৰ প্ৰান্তত তেওঁলোক থমকি ৰ’ল। তিতলিয়ে য’ত ওচৰ চাপিছিল, সি এখন দেউল আছিল—অর্ধপতিত, ঘাসে গছপুলি গজি উঠা, কিন্তু মূৰৰ ওপৰত ৰঙা পতাকা লুটি থকা। বুজিব পাৰা গৈছিল এই স্থানটো কোনো সাধাৰণ স্থান নহয়—এইটো আছিল সেই তলদেশ য’ৰ পৰা গোঁসাইঘৰৰ পূণ্য অথবা অশুভ শক্তিয়ে আগবাঢ়ি আহে। ৰাঘৱ নিজৰ ভেটি সংহত কৰি আগুৱাই গ’ল।

তেওঁ দেউলটোৰ ভিতৰত সোমাই উঠিল, ভিতৰৰ শীতল বতাহ আৰু উৰিও থকা ধূপৰ গন্ধত লগে লগে ৰিঙঠাই হোৱা স্মৃতিবোৰ মনলৈ আহিল—মাকৰ শেষ সময়ত কোৱা “গোঁসাইঘৰৰ কাহিনী তোমাৰ বাবেই”—এই বাক্যই যেন এতিয়া কাণত বাজি উঠিল। তিতলিয়ে নিজৰ হাতত এটা ধাতুৰ তাল দি ক’লে—“এই তালটো গোঁসাইঘৰৰ গোপন দিৱাৰ খুলি। ভিতৰত আছে সেই পুৰণি আখ্যান য’ত লুকাই আছে গাঁৱৰ পাপ আৰু মুক্তিৰ পথ। কিন্তু ইয়াৰ মূল্য আছে—অধিক মূল্য, যি কেৱল সাহসৰে দিয়াৰ সক্ষম।” তালটো জপিয়াই দেউলৰ মূৰৰ ওপৰত থকা এটা সৰু কাষত সিঁচৰি লগালে, আৰু এক যান্ত্ৰিক শব্দৰ সৈতে এটা দেউলৰ দৰজাবোৰ খুলিবলৈ ধৰিলে। ৰাঘৱে এতিয়া জানিলে—এয়া কেৱল এজন পিতৃস্নেহহীন ল’ৰাৰ অনুসন্ধান নহয়, এয়া এক গভীৰ আত্মাৰ পূজা—যি তেওঁক গোঁসাইঘৰৰ আঁৰত থকা পাপ, ভয় আৰু প্ৰেতাত্মাৰ মাজত নিজৰ অস্তিত্ব বিচাৰি যাবলৈ বাধ্য কৰিব।

–

দেউলৰ ভিতৰৰ পঁজা যেন এদিনৰ পাণ্ডুলিপি—চিৰাচৰিত বর্ণমালাৰে লিখা নহয়, চাহনিৰে, দেহৰ কঁপনৰে, আৰু অস্তিত্বৰ ঘৰুৱা শব্দৰে গাঁথা। ৰাঘৱে আগুৱাই গৈ চকুৰ আগত দেখা পালে এটা পাথৰৰ খিলঞ্জীয়া—তলত খোদিত আছিল, “অস্মিত পদস্মৃতি”—আৰু তাৰ তলত মূৰ্তিৰ দৰে বসি থকা এজন তান্ত্ৰিক, যাৰ চকু মুদা, কিন্তু মুখত এটা মৰ্মান্তিক হাঁহি। হঠাৎ, তালটো ধৰা তিতলিৰ হাত কঁপিবলৈ ধৰিলে। দেউলটোৰ ভিতৰৰ পৰিসৰ যেন প্ৰাণ পাই উঠিল—চাৰিওফালৰ দেৱালত সূক্ষ্ম ধ্বনি বাজি উঠিল, যেন শত শত মৃত শিশুৰ কণ্ঠস্বৰে একে সময়ত একে নাম উচাৰি আছে—“ৰাঘৱ… ৰাঘৱ… সংহাৰ কৰক… মুক্ত কৰক…”। হঠাৎ তান্ত্ৰিকটোৰ চকু খুলিল—অভিমান, আগ্ৰহ আৰু ৰক্তৰ দৰে উজ্জ্বল চকুত ৰাঘৱৰ দৃষ্টি গলি পৰিল।

“তই আহিছ, তই সেই সন্তান, যাক লৈ মই এক যুগৰ অপেক্ষা কৰিছিলোঁ,” সেই গম্ভীৰ কণ্ঠস্বৰ একেধৰণে কাকতীয়া আৰু মাতালপনা লগা। “তই আহিলি বুলি এই দেউল মুক্ত হ’ব, কিন্তু কেতিয়াও ভৱিষ্যত আৰু অতীত একেলগে থাকিব নোৱাৰে। এজনক আঁতৰাব লাগিব—তই নে তেওঁ?” তেওঁৰ আঙুলিয়ে তিতলিক দেখুৱালে, যি এতিয়া চুপচাপ ৰাঘৱৰ পিছত থিয় আছিল। “তেওঁ যে কেৱল মানুহ নহয়, তেওঁ গোঁসাইঘৰৰ আত্মা—স্মৃতিৰ আকৃতি। তই যদি তেওঁৰ হাত ধৰি ওলাই যাব, তই এই পুৰণি পাপৰ অংশ হ’বি। যদি মোক বধ কৰ, তই মুক্ত হ’বি—কিন্তু তিতলি হ’ব নিশ্চিহ্ন।”

ৰাঘৱৰ শৰীৰ শীতল হ’ল। আজি যি প্ৰেম, সহানুভূতি, আৰু বিশ্বাসৰ সৈতে তিতলিৰ হাত ধৰি আহিছিল, সেইয়া যদি মিছা হয়? কিন্তু তেওঁৰ হৃদয় ক’লে, “আত্মা যদি অনুভৱ কৰে, সেইটো বাস্তব হয়।” ৰাঘৱে হাতত ধৰা তালটো মূৰ্তিটোৰ বুকুত সঁপিলে—এক গর্জন, এক চকু-ধাঁধানি পোহৰ, আৰু মুহূর্ততে দেউলটোৰ ভিতৰৰ সকলো পঁজা যেন একে লগে ফুটি উঠিল—প্ৰাচীন শব্দ, কণ্ঠস্বৰ, জুই, পানী, শিশুৰ হাঁহি, আৰু মৃত্যুৰ সোঁত—সকলো একেলগে একে সময়ত উপস্থিত।

যেতিয়া পোহৰ খুচি গ’ল, ৰাঘৱ আৰু তিতলি দেউলৰ বাহিৰত মাটিত পৰি আছিল। সেউজ বননিৰ মাজত বটগছটো এতিয়া সাধাৰণ লাগিছিল—কোনো লালচুকি চকু নাই, কোনো বিকট হাঁহি নাই। গাঁওখনৰ পৰা ধুপ ধুপকৈ বাজি আহিছিল ঢোলৰ শব্দ—“নতুন পূৰ্ণিমা, নতুন দেউল, নতুন স্মৃতি।” তিতলিয়ে ক’লে—“গোঁসাইঘৰৰ পদস্মৃতি এতিয়া মুক্ত। যি অতীত একেখনেই থাকিব লাগে, সেয়া আত্মাৰ ভিতৰতে। বাস্তবত নাই।” ৰাঘৱ হাঁহিলে—এখন তৃপ্তিৰ, মুক্তিৰ, আৰু এক অজানাৰ স্বাগতমৰ হাঁহি। তেওঁৰ বুকুত তিতলিৰ হাত—এই বাৰৰ বন্ধন কল্পনা নহয়, পাণ্ডুলিপি নহয়—এয়া আছিল বাস্তৱ… শেষত অহা মুক্তিৰ গাঁথা।

______