গাভৰুৰ মুখা

ঋষভ নাথ

১

নৱেম্বৰৰ শেষ সপ্তাহ, মজুলীত ৰাস উৎসৱৰ উমাহে সমগ্ৰ দ্বীপখনক ধুনীয়া পুৰণি সংগীতৰ ৰিহাৰে মেৰাই পেলাইছিল। অনিৰ্বাণ, ৰিতিকা, জিষ্ণু আৰু সঞ্জুক্তা — গুৱাহাটীৰ এটা নামী কলেজৰ চাৰিজন বন্ধু — এবছৰীয়া মিডিয়া প্ৰজেক্টৰ বাবে মজুলীলৈ আহিছিল, মূল উদ্দেশ্য আছিল “মুখা শিল্পৰ অন্তৰাল” নামে এখন চুটি তথ্যচিত্র নিৰ্মাণ কৰা। তেওঁলোকে এখন দূৰ-অঞ্চলৰ সত্ৰত মুখাৰ কামৰ দৃশ্য ধারণ কৰি আছিল, যি সত্ৰখন মূলধাৰাৰ পর্যটন পথৰ পৰা আঁতৰত আছিল। খুদি খুদি ঘৰ, কলাপাতত ঢকা পথ আৰু সত্ৰটোৰ আশে-পাশে বিস্ময়জনক নিস্তব্ধতা — এক অলক্ষিত ওজোপুৱালি যেন বাজি আছিল সেই ঠাইখনত। এই মুখা শিল্পীজন আছিল এগৰাকী বুঢ়া, দীঘল দাঁতিৰ বগা দাঁত, কঁপনি ধৰা হাত, কিন্তু চকুত এক অভূতপূৰ্ব দীপ্তি। তেওঁ নিজৰ এটা বিশেষ মুখা উলিয়াই দিলে — এটি কিশোৰীৰ হাঁহি মুখ। কাঠৰ মুখাটোৰ ওপৰত এখন হাঁহিৰ আঁচ, চকুত কিবা এটি লুকাই থকা গম্ভীৰতা। সঞ্জুক্তাই চাওঁতে চাওঁতে ক’লে, “এই মুখাটোলৈ মোৰ কেতিয়াবা যেন চিনাকি লাগিছে… ক’ৰবাত দেখা যেন হৈছে।” বুঢ়া শিল্পীজনে থমকি থাকি ক’লে, “এইটো কিনা উচিত নহয়, কেতিয়াবা কিছু মুখা শুধুমাত্ৰ দৰ্শনৰ বাবে হ’ব পাৰে, পিন্ধাৰ বাবে নহয়… কেতিয়াবা তেওলোকে আপোনাৰ ভিতৰত থকাৰ পথ বিচাৰে।” জিষ্ণুৱে হাঁহি মাৰি ক’লে, “ডাঙৰীয়া, আপুনি ভৌতিক কাহিনীত বহুত বিশ্বাস কৰে যেন।” কিন্তু সঞ্জুক্তাই বাজাৰত বাহিৰে কোনো মুখা নল’ই সেইটো মুখা বিচাৰি থাকিল, আৰু সেইটো ক্ৰয় কৰিলে। মুখাটো এখন পুথিৰে মেৰাই ৰিতিকাই তেওঁৰ বেগত ৰাখিলে — যদিও লগতে তেওঁ খেয়াল কৰিলে মুখাৰ কাষটো মৃদু ঠাণ্ডা আৰু শিল যেন লাগিছিল।

গুৱাহাটীলৈ ঘূৰি অহাৰ পিচত, সঞ্জুক্তাৰ ব্যৱহাৰত অলপ অলপকৈ এটা অচিন্তনীয় পৰিৱৰ্তন লক্ষ কৰাত ধৰিলে। সাধাৰণতে ঠাণ্ডা স্বভাৱৰ ছোৱালীজনী এতিয়া বেলেগেই, ৰাতিপুৱাৰ পৰা মন উদাস, ৰাতিৰ বেলিকাই চকু নিদ্রাহীন। এজন সম্পূৰ্ণ বোৰগীত অচিনাকি শ্বৰীত গুণগুণাই থাকি — যি গান সঞ্জুক্তাই কেতিয়াও শিকা নাছিল। ৰিতিকাই কোৱা মতে, একেদিনা ৰাতি সঞ্জুক্তাই নিজৰ হোষ্টেলৰ আয়নাৰ সন্মুখত ক্ৰমান্বয়ে গম্ভীৰ মুখেৰে চাই থাকিল, যেন কিবা এজনৰ সৈতে মৌন বাৰ্তালাপ চলি আছিল। আয়নাৰ কাচটোত লাহে লাহে ধুমুহা জমি আহি crack ধৰা দেখা গৈছিল — যেন কিবা ভিতৰৰ পৰা চাপ পাইছে। অনিৰ্বাণে এটা ৰাতি ৰেকৰ্ডিং কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিও কেমেৰাত কিবা দেখা নাপালে — সঞ্জুক্তাৰ মুখ চাউনিৰ ভিতৰত যেন আন এজনৰ ছাঁ আছিল। চাৰিজন বন্ধুয়ে পূৰ্বতে যোৱা সত্ৰখনৰ ভিডিঅ’ চাবলৈ বহিল, কিন্তু এইবাৰ এক অদ্ভুত কথা লক্ষ্য কৰিলে — মুখা দিয়া বুঢ়া মানুহজন কেমেৰাৰ দৃশ্যত একো ঠাইত নাই, মাথোঁ তেওঁলোকক মুখা দেখুওৱা সময়ত এক বেয়া ধৰণৰ sound distortion, যেন শব্দৰ ভিতৰত কিবা এটা চিঞৰিয়াই উঠিছিল। এদিন ৰাতি সঞ্জুক্তা আচলতে ৰিতিকাক চাই ক’লে, “সি এতিয়া ইয়াতেই আছে, আয়নাৰ পিনে চাবা… হাঁহিটো সলনি হৈ আছে।” সেয়া শুনি ৰিতিকাই তৎক্ষণাত মুখাটো উলিয়াই চালে — আৰু আচৰিতভাৱে লক্ষ্য কৰিলে যে মুখাটো আগৰ দৰে হাঁহি থকা নহয়, বৰং হাঁহিটো অলপ বেছি দীঘল আৰু চকু দুটা দৃষ্টিৰ গভীৰতাত অস্বস্তিকৰ অনুভৱ জন্মাই।

অনিৰ্বাণ আৰু জিষ্ণুৱে সংকল্প কৰিলে যে সঠিক তথ্য জানিব লাগিব — সেয়েহে তেওঁলোকে আকৌ এবাৰ মজুলীলৈ উভতি গ’ল। এইবাৰ সত্ৰখন বিচাৰি তেওঁলোকে কাষৰ গাঁওবাসীক সোধাৰ পিচত বিস্ময়ে গম পালেহি যে সেই সত্ৰটো বহুবছৰ আগতেই জুইত জ্বলি গৈছিল, য’ত কেইবাগৰাকী নৃত্যশিল্পী আৰু সন্ত পৰাণ হেৰুৱাইছিল। স্থানীয় এটি পুথিভঁৰালত অনিৰ্বাণে হাতত পেলালে এবিধ পুৰণি লেখা — “হাৰিদেৱী” নামে এক নৃত্যশিল্পীৰ কাহিনী, যিজনে শেষবাৰৰ বাবে ৰাস উৎসৱত এক মুখা পৰিধান কৰি অভিনয় কৰিছিল, কিন্তু যি ৰাতিৰ পৰা তেওঁ গায়েব হৈ যায়। কিছুমান মতে, তেওঁৰ আত্মা সত্ৰৰ গোপন কামৰাজনত বন্ধ হৈ আছিল। আনহাতে, গুৱাহাটীলৈ ঘূৰিও সঞ্জুক্তাৰ অৱস্থা অধিকেই বেয়া হৈ পৰিছিল — ৰাতি ৰাতি নিজৰ ওচৰত থকা মুখাটো লৈ বোৰগীতৰ সুৰত নৃত্য কৰা, তেওঁৰ আঁচলত নাম নজনাকৈ সন্ন্যাসিনী মুখৰ স্কেচ, আৰু চকুত ক’ব পৰা নোৱাৰা এক পুৰণি পাষাণ সময়ৰ টান। ৰিতিকা এতিয়া নিশ্চিত হৈছিল — এই মুখাটো মাথোঁ শিল্প নহয়, কিবা এটা ৰহস্যৰ আধাৰ, যি মাত্ৰ সঞ্জুক্তাৰ মূৰ্তিতেই নহয়, আত্মাতেও প্ৰবেশ কৰিছে। তেতিয়াই তেওঁ সিদ্ধান্ত লৈছিল — এই মুখাৰ হাঁহি, যিটো এতিয়া যেন তেওঁলোকৰ সকলোৰে পিনে চাই আছে, সেইটো মুখা নহয়, এটা গাভৰুৰ গুপ্ত আকুলতা — যি হাঁহিৰ আৱৰণত জ্বলিছে বহুবছৰৰ দুখ-হেৰোৱা, আৰু যি এতিয়া মুক্তি বিচাৰি বাহিৰলৈ ওলাই আহিছে।

২

সঞ্জুক্তাৰ হোষ্টেলৰ কোঠাটোত এনে অনুভৱ হৈছিল যেন ঘৰৰ ভিতৰত বহুত দিন ধৰি গৰাকী নাই, অথচ কিবা এটা সেই নীৰৱতাৰ মাজতো চাই আছে, নিশব্দে আগবাঢ়িছে। ৰিতিকা আৰু অনিৰ্বাণে এখন সন্ধ্যাৰ পৰা লক্ষ্য কৰিছিল — সঞ্জুক্তা বৰ্তমান কেতিয়াবা পৰিচিত বুলি নিজকে চিনাই থোৱা মানুহজনী নহয়। তেওঁক ক’লা চাদৰৰ তলেৰে গুমাই থকা, এখন কাগজৰ ওপৰত নাম নথকা অসমীয়া বৰ্ণমালা লিখি থকা দেখা গৈছিল। তাৰপাছত, এক ৰাতি ৰিতিকাই সঞ্জুক্তাৰ কোঠালৈ চুপে চুপে সোমাই চালে — তেওঁ দেখিলে সঞ্জুক্তা আয়নাৰ সন্মুখত থিয় হৈ হাঁহি হাঁহি চাবৰ নিচিনা, কিন্তু আয়নাটো কিবা অলপ অলপ কম্পিত হৈছিল, যেন আয়নাৰ সিপাৰ ফালে আন এগৰাকী সঞ্জুক্তা আছিল। আয়নাৰ কাচখনত গধুৰ খৰখৰণি শব্দ শুনা গৈছিল, যেন কাচৰ তলত কিবা ভাঙি পৰিছে, কিন্তু আয়নাটো অটুট। “সি আমাৰ ভিতৰত আছে, কিন্তু আচলতে সি মোৰ ভিতৰতে আছে” — এইটো বাক্য মাত্ৰ এটি চকু-মেলাই চোৱা সময়ৰ ভিতৰতে ৰিতিকাৰ কাণত গুঞ্জৰিলে, কিন্তু সঞ্জুক্তাৰ মুখখন একেবাৰে স্থিৰ আছিল। তেওঁ কিছুমান পুৰণি সাত্ৰীয়া ভংগীত নাচি থকা ছবিৰ নিচিনাকৈ ভঙ্গিমা লৈ থিয় হৈ থাকিল। মুখা খন শোৱাপাটিৰ কাষত থোৱা আছিল, কিন্তু যেন কিবা সেউজীয়া পোহৰে মুখাটোত খেলি থকা — চকুৰ টিলটোত ৰিক্ততা, হাঁহিটোত কষ্টৰ অতল।

পৰদিনা অনিৰ্বাণে কেমেৰাৰ ফূটেজবোৰ পুনৰ চাবলৈ বহিল। তেওঁ আগৰ বজাৰ দৃশ্যবোৰ পুনৰ চালি চালি দেখিল, আৰু আতৰি উঠিল — মুখা-বিক্ৰী কৰা বুঢ়া শিল্পীজন কোনো একো দৃশ্যত দেখা নাযায়। মুখাৰ দৃশ্যবোৰত সকলো স্পষ্ট দেখা যায়, কিন্তু যিজনে সেই মুখা দিলে — তেঁও যেন কোনো ছাঁহেৰে আবদ্ধ। “এইটো সম্ভৱ নহয়!” — জিষ্ণুৱে ক’লে, “আনহাতে সকলোৱে তেঁওক দেখিছিল, কথা পাতিছিল।” অনিৰ্বাণে এই তথ্য লৈ পুৰণি ভিডিঅ’ সম্পাদনা কৰা এগৰাকী শিক্ষকৰ কাষলৈ গ’ল, যিজনে বহু বছৰ ধৰি অসমীয়া লোক-সংস্কৃতিৰ উপৰিও আধিভৌতিক চাৰ্চা কৰিছিল। সেই শিক্ষকজনে ফূটেজ চাবৰ পাছত চকুত বিষ্ময় মেলে ক’লে — “এই মুখাটো… একো একো মুখা আছিল যি আগতে মজুলীৰ এজন তান্ত্ৰিক নৃত্যগুৰুয়ে তইয়াৰ কৰিছিল — সিহঁতৰ বিশ্বাস আছিল কিছু মুখা আত্মাক বন্দী ৰাখিব পাৰে। এইটো কোনো সাদামাটাকৈ সাজ-পোশাকৰ অংশ নহয়, এইটো এক শিলমোহৰ, যাৰ পিছে আছেহি কাহিনীৰ লুপ্ত অধ্যায়।”

সেই ৰাতি, সঞ্জুক্তা হঠাৎ হোষ্টেলৰ পৰা উধাও হ’ল। কোঠাটোত কেৱল মুখাখন মাটিত পৰি থকা দেখা গ’ল, কিন্তু আশ্চৰ্যজনকভাৱে সেই মুখাৰ চকুত পিন্ধা থকা কোনো খোপনি বা মুখৰ আঁচল নাছিল — যেন এটা মুখা আৰু কোনো মানুহৰ তফাৎ নাছিল। ৰিতিকাই মুখাটো কঢ়িয়াই নিজৰ কোঠালৈ নিলে, কিন্তু লগে লগে বদ্ধ দৰ্জাৰ সন্মুখত এক শীতল হাওঁ বগাই গ’ল। তেওঁৰ গোটেই দেহটো অলপসময়ৰ বাবে স্থবিৰ হৈ পৰিল। আয়নাৰ সন্মুখত তেওঁ দেখিলে এখন অচিনাকি মূৰ্তি — কঁকাল ভাঙি থকা ভঙ্গিমাত থিয় থকা ছোৱালীবোৰ যেন সাত্রৰ নাটকৰ শেষ দৃশ্যৰ আৰ্হিতেই ওলমি থকা। মুখাটো হাঁহিছিল, কিন্তু সেই হাঁহিত কোনো উলহ-উৎসৱৰ সুৰ নাছিল — আছিল কেৱল চিঞৰি উঠাৰ ঠিক আগৰ মুহূৰ্তটো, য’ত আত্মাই হাহাকাৰ কৰে। তাৰ পিছত ৰিতিকাই মুখাখনক ঘূৰাই কাপোৰেৰে মেৰিয়াই পেলালে, আৰু কপালত আঙুলি দি ক’লে — “হাৰিদেৱী… তই ক’ত আছস?” আৰু এনেকৈয়ে তেওঁ সুধি থাকিল, যেন মুখাটো মাজে মাজে হালধীয়া পোহৰত চকু খুলি উত্তৰ দিব লাগিছে, যেন কোনো লাহে লাহে চকুপানীৰে মুকলি হৈ অহা এক বিৰহৰ পৃষ্ঠা — য’ত আকৌ নতুনকৈ খুলি পৰিব এখন মুখা, এক মৰমৰ নামহীন আকৃতি।

৩

মজুলীৰ কাঁহি বজাৰৰ পৰা সোমাই থকা কাঁদামাটিৰ ৰাস্তাটো সেইদিনা ক্ৰমাৎ অধিক জনহীন আৰু কোলাহলহীন হৈ পৰিছিল। অনিৰ্বাণ আৰু জিষ্ণু গুৱাহাটীৰ পৰা আকৌ মজুলীলৈ যাত্ৰা কৰিছিল — উদ্দেশ্য: সেই মুখা বিক্ৰী কৰা পুৰণি সত্ৰখন আৰু বুঢ়া শিল্পীক পুনৰ বিচাৰি উলিয়োৱা। তেওঁলোকৰ কেমেৰাত তোলা দৃশ্যবোৰত স্পষ্টকৈ দেখা যোৱা সেই ঠাইখন গাঁওবাসীসকলৰ মতে বহু বছৰ আগতেই জুইত ভস্মীভূত হৈছিল। “বাপারে, আপুনলোকে যদি সেই সত্ৰলৈ গৈছিল, তেন্তে আপোনালোক অলৌকিক ঠাইত গ’লো হ’ব,” — এজন গাঁওবাসীয়ে হেঁপাহভৰা কণ্ঠত ক’লে। তেওঁলোক তেনেদৰে একৰাশ বিস্ময় আৰু সংশয় লৈ আগবাঢ়ি গ’ল। আগৰ সেই কাঁচৰ ঘৰৰ মুখা তৈয়াৰ কৰা ঠাইখনৰ সলনি, এতিয়া মাথোঁ উজাৰ খেতি, হাড়গঁথা কুঁহিপাত, আৰু মাজে মাজে জুইত দগ্ধ হোৱা কাঠৰ মাচৰ অংশ। “এই ঠাইখনেই সঁচাকৈয়ে সেই মুখা লগ পোৱা সত্ৰ আছিল জানো?” — জিষ্ণুৰ মাতখন হতাশাৰে পূৰ্ণ। অনিৰ্বাণ কিছু নক’ই মাটিত বহি, কেমেৰাৰ দৃশ্যবোৰ পুনৰ চালি চালি তুলনা কৰিবলৈ ধৰিলে — একো একো কোণ ঠিক মিলে, কিন্তু বাস্তৱত সেই ঠাইত সত্ৰৰ কোনো চিহ্ন নাই। যেন কিছুমান মুহূৰ্ত ইতিহাসৰ পাতনি ভেদ কৰি তেওঁলোক অলক্ষ্যকৈ অলৌকিক কোনো ছাঁত সোমাই পৰিছিল।

গাঁওখনৰ এগৰাকী বুঢ়া শিক্ষক — মাধৱ হাজৰিক — যিজনে সঁচাকৈ লোকগাঁথা আৰু মুখা সম্পৰ্কে গৱেষণা কৰিছিল, তেওঁৰ ঘৰলৈ গৈ তেওঁলোকে সকলো কাহিনী খুলে ক’লে। শিক্ষকজনে তেওঁলোকৰ মুখা খনো চাই দেখিলে, আৰু মুহূৰ্ততে তেখেতে চুপ হৈ পৰিলে। দীঘল নিশ্বাস এটা লৈ ক’লে, “এইটো… হাৰিদেৱীৰ মুখা। হাৰিদেৱী আছিল এগৰাকী সাত্ৰীয়া নৃত্যশিল্পী, যিয়ে ১৯২১ চনৰ ৰাসত নিজৰ শেষ অভিনয় কৰিছিল। তেওঁৰ সৌন্দৰ্য, তেওঁৰ শুদ্ধতা আৰু নাচৰ ভংগিমা সৃষ্টিৰ ওপৰত ইর্ষা কৰিছিল সত্ৰৰ তেতিয়াৰ মূখ্য গুরুজন। কোৱা হয়, তেওঁৰ ওপৰত অপবাদ দি এখন অলৌকিক ৰাসভাওনাত তান্ত্ৰিক মতে আত্মা বন্ধ কৰাৰ এক বিধি আৰম্ভ কৰিছিল। সেই ৰাতি সত্ৰত জুই লাগিছিল — কাৰণ সেই মুখাৰ ভিতৰত আত্মা বন্দী কৰি সেইখন সত্ৰক সততে বন্ধ কৰিবই লাগিছিল।” মাধৱ হাজৰিকে এখন পুৰণি পুথি উলিয়াই দিলে — “ভাওনা-স্মৃতিৰ গোপন খণ্ড” — য’ত স্পষ্টকৈ লিখা আছিল, “হাৰিদেৱীৰ মুখা বান্ধি নৃত্য কৰিছিল… কিন্তু তাৰ পাছৰ সুৰে নহ’ল গান, হ’ল হাহাকাৰ। আৰু তাৰ পিচতে সি গায়েব।” অনিৰ্বাণৰ গা জুৰি ৰিং-ঠাৰ ঠাৰ উঠিল। তেতিয়া তেওঁ গম্ভীৰ কণ্ঠত ক’লে — “আচলতে, সেই মুখা… এতিয়াও হাঁহিছে।”

আকৌ এবাৰ সত্ৰখনৰ ঠিক পৰা স্থাপন কৰিবলৈ তেওঁলোকে ড্ৰোন ফুটেজ তুলিলে — কিন্তু বিস্ময়জনকভাৱে, ঠিক সেই স্থানত, তাৰ আঁতৰৰ ওপৰতে, এক ছাঁ, যেন কাষৰ জংঘলৰ পৰা কোনো বস্তুয়ে চাই আছে। ড্ৰোনখনৰ ৰেকৰ্ডিংত ৩ ছেকেণ্ডৰ বাবে স্পষ্ট দেখা গ’ল — এখন গাভৰুৰ মুখা ধৰা মূৰ্তি, ঠিয় হৈ একাংশহীন হাঁচি হাঁহি চাই আছে। পিছলৈ ৰেকৰ্ডিং চাবলৈ ল’লে সেই অংশটো থকা নাছিল। সেই নিশা জিষ্ণু, যি কেতিয়াও অলৌকিক কথাত বিশ্বাস নকৰিছিল, একেধৰণৰ কাঁপনি অনুভৱ কৰি ক’লে, “সেই মুখাখন… এতিয়া আমাৰ পিছত নহয় জানো?” সেই সময়তেই তেওঁলোকে সিদ্ধান্ত ল’লে — তেওঁলোকে গুৱাহাটীলৈ ঘূৰি মুখা খনক লৈ গৈ এই গাঁথাখন সম্পূৰ্ণ বিচাৰিব লাগিব। হাৰিদেৱীৰ মুখা মাথোঁ এটা মুখা নহয় — সেইটো এক বন্ধ আত্মা, এখন পুৰণি নৃত্যৰ, এক অপূৰ্ণ ৰাসৰ, আৰু এজনী অশান্ত গাভৰুৰ অভিমানৰ ছাঁ, যি এতিয়া পোনপটীয়া মুক্তি বিচাৰি ফুটি উঠিবলৈ প্ৰস্তুত।

৪

সঞ্জুক্তাৰ শৰীৰটো যেন বৰ্তমান কেৱল এটা বাহ্যিক খোল। তেওঁ নিজৰ নামটো ক’বলৈ পাহৰিছে, হোষ্টেলৰ সহবাসিনীসকলক চিনিব নোৱাৰিছে, আৰু অলপ সময়ৰ ভিতৰতে তেওঁৰ আচৰণ যিমান বিপৰ্যস্ত হ’ল, তাত সকলোৱে বিস্মিত হ’ব লগা হ’ল। ৰিতিকা, যিয়ে প্ৰথমতে এই পৰিৱৰ্তনক মানসিক চাপ বুলি ভাবিছিল, এতিয়া নিশ্চিত হৈছিল — সঞ্জুক্তাৰ ভিতৰত কোনোবা অন্যজন থকাৰ সম্ভাৱনা আছে। এক ৰাতি, হোষ্টেলৰ ছাঁ-পৰা তলৰ ছাঁত সঞ্জুক্তাক ধৰা গ’ল — তেওঁ একাংশহীন ভঙ্গিমাত ৰাসৰ ঢঙেৰে নৃত্য কৰি আছিল। গছৰ পাতৰ মাজেৰে পোহৰ পৰি থকা ঠাইত তেওঁৰ চকুত লাহে লাহে পুৰণি যুগৰ ভাষা সাৰ পাইছিল — তেওঁৰ ওচৰৰ কেঁচা মাটিত লিখা আছিল: “মই হাৰিদেৱী… এই অকলশৰীয়া মুখাৰ আঁৰত বন্দী।” ৰিতিকাই মুখা খন লৈ গৈ সততে কাপোৰেৰে মেৰাই থোৱা আছিল, কিন্তু কাপোৰটো সকলে-সন্ধিয়া জুই লগা যেন হালধীয়া হৈ পৰিছিল — যেন ভিতৰৰ বস্তুটো উজলি উঠিছে।

অনিৰ্বাণ আৰু জিষ্ণু মজুলীৰ পৰা উভতনিৰ পাছত সোনকালে এটি স্থানীয় নামঘৰলৈ গ’ল, য’ত বৰ্ষীয়ান এজন ভাওনাশিল্পী তথা তান্ত্ৰিক মুখা পৰীক্ষক আছিল — দেৱচৰণ মহন্ত। মুখা খন চাবৰ লগে লগে তেখেতে থমকি ৰ’ল, চকু সৰি গ’ল। তেওঁ হাঁপ খাই ক’লে, “এই মুখা কোনো সাধাৰণ মুখা নহয়… এইটো তান্ত্ৰিক নিয়মত বান্ধি থোৱা আত্মাৰ সোঁৱৰণ।” তেখেতে ক’বলৈ ধৰিলে — কিছুমান সতৰ্থ ভাওনা, বিশেষকৈ মাজুলীৰ অন্তঃসত্ত্বা সত্ৰবোৰত, এক সময়ত তান্ত্ৰিক গীত, হাঁহি আৰু নৃত্যৰে আত্মা বন্দী কৰা অভ্যাস আছিল। কিন্তু এই বন্দী আত্মা যদি কোনো ভুল খনে মুক্ত হ’ব, তেন্তে সি নিজক কোনো জীৱিত শৰীৰৰ মাজত থকাৰ পথ বিচাৰে। “যদি সঞ্জুক্তাই মূৰৰ ভিতৰত মুখাটো পিন্ধিছে, তেন্তে বৰ্তমান মুখাটো বাহিৰৰ পৰা খুলি পেলালেও কোনো লাভ নাই,” — দেৱচৰণ মহন্তে থমকি ক’লে — “সি আজি নাচে, কালি হাঁহে… আৰু সাঁজত হাঁহি থমকি গ’লেই তোমালোকে শুনিবা… হাৰিদেৱীৰ কান্দোন।”

সেইদিনা নিশা, ৰিতিকা আৰু অনিৰ্বাণ সঞ্জুক্তাৰ হোষ্টেলৰ কাষত ৰৈ থাকিল। বতৰ সেউজীয়া, পুৱা সদৃশ শান্ত। আচমকা হোষ্টেলৰ ভিতৰৰ পৰা ৰাসৰ ডংকা, মৃদংগৰ ধ্বনি শুনা গ’ল — কোনো অনুষ্ঠান নাছিল, কোনো প্ৰতিষ্ঠা দিৱস নাছিল। ৰিতিকাই উঠিল, চকু ফুকলি গৈছিল — তেওঁ অনুভৱ কৰিলে যেন কোনো অদৃশ্য পুৰণি ভাওনা আৰম্ভ হৈছে, যি এই সত্বা-কাঙ্ক্ষিত গাভৰুজনে শেষ কৰিব নোৱাৰিলে। সঞ্জুক্তা সেই নিশা নিজৰ সৰু দেৱালত উঠি এখন আয়নাৰ সন্মুখত থিয় হৈ আছিল, যেন নিজক সন্মান জনাইছে। হঠাৎ তেখেতৰ মুখৰ পৰা ওলাল এবিধ হালধীয়া ধোঁৱা, আৰু তেওঁ ক’বলৈ ধৰিলে — “মই শেষ নৃত্য নাচিবলৈ আহিছিলোঁ… কিন্তু তেওঁলোকে মোক হাঁহিৰ মুখা এটা দি দহিছিল।” চাৰিপাশে চৰ্চা চলিল — আয়নাৰ কাচ ফাটি গ’ল, পোহৰবোৰ লাহে লাহে নেমি আহিল। সঞ্জুক্তাৰ মুখত সেই একেটা হাঁহি — মুখাখনৰ হাঁহি। আৰু সেই মুহূৰ্ততে ৰিতিকা চকু মুদি নিজৰ চকুৰে দেখা দৃশ্যবোৰ বিশ্বাস কৰাৰ সাহস কৰিলে — হাৰিদেৱী এতিয়া কোনো মুখা নহয়, সি এখন অগ্ৰদূত মুখৰ সৈতে, এখন আত্মাৰ বিৰহ যাত্ৰাৰ সৈনিক — যাৰ দেহৰ পৰিসৰ হৈছে সঞ্জুক্তাৰ জীয়ত জীৱ। আৰু সেই যাত্ৰাৰ অন্ত হ’ব, কেৱল যদি সি তেওঁৰ অপূৰ্ণ নৃত্য শেষ কৰিব পাৰে।

৫

মজুলীৰ এখন অখ্যাত পুথিভঁৰালত অনিৰ্বাণ আৰু জিষ্ণুৱে সন্ধান পালে এখন চোলাৰ পৃষ্ঠাৰে মেৰোৱা পুৰণি পুথিৰ — “বিপ্ৰবাৰীৰ গোপন নৃত্যবিদ্যা”, য’ত এজন গুৰুৰ লিখনি আছিল, যিয়ে লিখিছিল কিদৰে কিছু মুখা আত্মাক শিলমোহৰ কৰি ৰাখিব পাৰে। পৃষ্ঠাবোৰৰ মাজত এখন হাৰ মানি চপোৱা পৃষ্ঠা আছিল, য’ত লিখা আছিল: “হাৰিদেৱী — নাম ল’ব নোৱাৰা গাভৰু, যাৰ শেষ নৃত্য আছিল আত্মাৰ প্ৰতিশোধ। সি তেওঁৰ দেহৰ সৈতে জ্বলি গ’ল, কিন্তু মুখাটোৱে তেওঁৰ আত্মা আঁকি ৰাখিলে।” তাত আৰু এটা বৰ্ণনা আছিল — “তামুল গছৰ গুৰিত যাক পোঁতা হ’ল, সেয়া শীত-নিশাৰ মাজত নিজেই পইচা নাচিবলৈ ওলায়।” অনিৰ্বাণ আৰু জিষ্ণু গাইঘাটৰ পৰা উত্তৰ-পূব দিশে ২ কিমি বিৰত অৱস্থিত এটি উদং চকীত পুৱা গ’ল, য’ত পুৰণি সত্ৰখনৰ ধ্বংসাৱশেষ আছিল। এক তামুল গছ, প্ৰায় দুই শত বছৰ পুৰণি বুলি অনুমান কৰা, তাত কেইবাটাও গাত দগ্ধৰ দাগ আছিল। গছখনৰ চাৰিওফালে মাটিত ছাঁ-কটা পাতৰ সৈতে কাষে কাষে অজান বৰ্ণৰ নৃশ্যাকৃতি আঁকা — যেন কোনো গোপন সাধনাত ব্যৱহৃত কুণ্ড। তাত এখন শিলৰ ফলক উলটাই চালে — তলত এক আধ-গলিত কাঠৰ মুখা আৰু ছেঁড়া ওৰণী। অনিৰ্বাণৰ হাত সৰক গ’ল — মুখাটোৰ চকু যেন তেওঁৰ ফালে চাই আছিল। সেই মুহূৰ্ততে তীব্ৰ শীতল হাওঁ এপাহ আহি গ’ল, যেন কিবা এটা সেইখিনিতেই জাগ্ৰত হ’ল।

তেওঁলোকে মুখাখন লৈ গুৱাহাটীলৈ ঘূৰিল — উদ্দেশ্য আছিল, হাৰিদেৱীৰ আত্মাক মুক্ত কৰা। কিন্তু ইতিমধ্যে, সঞ্জুক্তা সম্পূৰ্ণ গায়েব হ’ল। হোষ্টেলত কেৱল তেওঁৰ ওৰণীখিনি আছিল, আৰু বিচনাৰ ওচৰত কিছু গছপাত, তামুল আৰু ৰঙা সিঁদুৰেৰে আঁকা এখন মুখাৰ চিত্ৰ — যি ৰিতিকাই কেতিয়াও আঁকে নাছিল। হোষ্টেলৰ চি.চি.টিভি.ত দেখা গ’ল, সঞ্জুক্তাই নিশাৰ তিনি বজাত মুখাখন পিন্ধি ওলাই গৈছে, আৰু চুপে চুপে ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ দিশে গৈ আছে — নগাঁৱৰ পাৰ ফালে। ৰিতিকা আৰু অনিৰ্বাণ সেই দিশে আগবাঢ়িল, আৰু এখন নামঘৰৰ চোতালত সঞ্জুক্তাক উভতি পালে। তেওঁ নীৰৱ, শীতল, একেবাৰে অন্যমনা। মুখা পিন্ধা নাছিল, কিন্তু হাঁহিটো মুখাৰেই হাঁহি। তেওঁৰ চকুত লাহে লাহে ডাঙৰ ভীতিৰে মিলে থকা এক ঘন ক্ৰন্দন। ৰিতিকাই আগবাঢ়ি ক’লে — “তই কোন?” সঞ্জুক্তাই মুখ দাঙি ক’ল, “মই নৃত্য শেষ কৰিব নোৱাৰা গাভৰু। মোক জুইৰে শেষ কৰিলে, কিন্তু হাঁহি মোৰ মুখত অটুট। আজিও মই নাচিবলৈ ওলাইছোঁ।” সেই হাঁহি ৰাতিৰ আন্ধাৰ ভেদ কৰি এখন ছাঁ যেন উৰুৱাই আনিলে — নামঘৰৰ ভিতৰত মৃদংগ বেজ বেজ উঠিল, আৰু কোনো অদৃশ্য গাভৰুৱে নৃত্য আৰম্ভ কৰিলে।

অনিৰ্বাণে সঙ্কল্প কৰিলে — “আমাৰ তথ্যচিত্রই হ’ব হাৰিদেৱীৰ আত্মাৰ নৱ জন্ম।” তেওঁ আৰু ৰিতিকাই সঞ্জুক্তাক সহায় কৰিলে পূৰ্ণ ৰূপে হাৰিদেৱীৰ ৰাস-ভাওনাৰ অন্তিম দৃশ্য অভিনয় কৰিবলৈ — মঞ্চস্থ নাছিল, স্থান আছিল সেই নামঘৰখনে, সংগীত আছিল আকাশৰ দিশে দিয়া প্ৰাৰ্থনা। সঞ্জুক্তাই সেই আত্মাৰ নৃত্যত অপূৰ্ব ক্ৰিয়া দেখুৱালে — যেন তেওঁৰ শৰীৰত প্ৰতিটো হাড়ে হাড়ে হাৰিদেৱীৰ শব্দ। চূড়ান্ত ভংগিমাৰ সময়ত, মুখাখন হঠাৎ উৰুৱাই গৈ ভাঙি পৰিল — আৰু তাতৰে পৰা ওলাই আহিল এটি ধোঁৱা-মূৰ্তি, ক্ৰন্দনৰে এক আত্মা — “মই এতিয়া হাঁহি থোৱা মুখাটো নহয়… মই মাথোঁ এটা নামহীন ছাঁ, যাক তোমালোকে সোঁৱৰিলে হাঁহিব পাৰি।” আৰু সেই মুহূৰ্ততে ব্ৰহ্মপুত্ৰত এটা কিৰণ পৰিল — যেন কোনো পুৰণি স্মৃতি পবিত্ৰ জুইত দহিতেই উৰ্ধ্বগামী হ’ল।

৬

সঞ্জুক্তাৰ শৰীৰ সুস্থ আছিল, কিন্তু তেওঁৰ আঁতৰৰ কাষত যেন এক সেউজীয়া ছাঁ সদায় বিচৰণ কৰিছিল। অনিৰ্বাণে নিজৰ তথ্যচিত্র প্ৰস্তুত কৰাৰ কাম চলাই থাকিল, আৰু তেতিয়াৰ ভিতৰতে গম পালেগৈ — যিটো দৃশ্য হাৰিদেৱীৰ শেষ আত্মাভিনয়ৰ ৰাতিত ধৰা পৰিছিল, তাৰ অন্তৰালত আছিল এটা বেয়া শব্দ, এটা চাপ চাপ শব্দ — যেন কাঠৰ মুখাৰ ভিতৰৰ পৰা কোনোবাই মৃদু কণ্ঠত কিবা ক’লে। তেওঁ সেই শব্দটোক সম্পাদনা কৰি গঢ়ি উঠাবলৈ চেষ্টা কৰিলে আৰু শুনিলে — “মোৰ চকুৱে দেখিছিল… মোৰ গুৰুক… জুই ধৰিছিল… কিন্তু হাঁহিব পৰা নাছিল…” সেই গলাটোৰ ঢং আছিল সজীৱ, কিন্তু বহু বছৰ আগৰ কালধ্বংস কৰা গাম্ভীৰ্যৰ সৈতে। লগে লগে অনিৰ্বাণ গম পালে — মুখাখন যি হাৰিদেৱীৰ আত্মাক বন্দী কৰিছিল, সেই মুখাটো কেৱল হাঁহিৰ পটভূমি নহয়, ই আছিল সাক্ষী, যিয়ে সত্ৰৰ ভিতৰত হোৱা ষড়যন্ত্ৰ, গৰিষ্ঠতা আৰু আত্মবিক্ৰী নীৰৱ সাক্ষীৰ ৰূপত নিজকে ৰখা আছিল।

এইবাৰ ৰিতিকাই অনুভৱ কৰিলে যে সঞ্জুক্তা নিজে প্ৰায় নিশা নিশা আয়নাৰ সন্মুখত ভংগিমা লয়, কিন্তু এতিয়া সেই ভংগিমা হাৰিদেৱীৰ নহয় — তেওঁ যেন নিজৰ ভিতৰৰ এটা আত্মাৰ সৈতে সংলাপত ব্যস্ত। এইবোৰ দৃশ্য ৰিতিকাই গোপনে কেমেৰাত ধৰি ৰাখিলে। এক ৰাতি, তেওঁ দেখা পালে — সঞ্জুক্তাৰ চকুৰ পৰা চকুপানীৰে ভিজা মুখখনত তেওঁৰ ঠোঁটৰ পৰা উলিয়াই আহে এক গভীৰ কণ্ঠ, “মই কোনোবাই নাছিলোঁ… মই কেৱল এক নৃত্যৰ পাত্ৰ আছিলোঁ… কিন্তু তেঁও মোক নিজৰ ভয়ত জুই দিছিল। মই হাঁহি দিলে কাৰণ সেইটো আছিল মোৰ শেষ সাহস। আৰু এতিয়া মই তোমালোকৰ মাজে হাঁহি দিব খোজোঁ।” সেই হাঁহিত ৰিতিকাৰ শৰীৰত কাঁইট উঠিল — যেন হাঁহি এখনৰ ভিতৰত এক আত্মাৰ বিলাপ লুকাই আছে। সেই মুহূৰ্ততে আয়নাৰ কাচ চিঞৰি ফাটিল, আৰু তাত দেখা গ’ল — কাঠৰ চকু জুইৰ পোহৰত চকুঁৰ পৰা পানী সিঁচি থকা এক মুখা, যিটো তাৰ খোপনিতেই হাৰ মানি ৰৈ আছিল। যেন মুখা খন নিজেই সদায় বুলি উঠিব খুজিছিল — কিন্তু বিৰত হৈ আছিল, কিয়নো সঁচা কথা ক’বলৈ জুইৰ ছাঁতেই ভয়।

সঞ্জুক্তাৰ মুখত সেই হাঁহি অলপ কম হৈছিল, কিন্তু তেওঁ ক’লে, “সি গৈছে, কিন্তু যিবোৰ কথা সি ক’ব নোৱাৰিলে, সিহঁত এতিয়াও মুখা খনত ৰৈ আছে।” অনিৰ্বাণে তেতিয়া সিদ্ধান্ত লৈছিল, তেওঁ মুখা খন আৰু হাৰিদেৱীৰ ভংগিমাৰ আঁতুৰ বৰ্ণনা এখন সংৰক্ষিত তথ্যচিত্র হিচাপে ৰখাৰ উপায় বিচাৰিব। তেওঁ মুখা খনৰ ভিতৰত থকা সেই শব্দ-ছাঁবোৰ সজাগ কৰি ডিজিটেল অডিঅ’ এনালাইছিছ কৰিছিল — আৰু গম পালেগৈ, সেই শব্দবোৰ কোনো কথোপকথনৰ অংশ আছিল। যেন কোনো পুৰণি সাধনত এক শিক্ষক আৰু এজন শিষ্যৰ মাজত হোৱা বিশ্বাসভংগৰ কথোপকথন। “তুমি মোক ৰক্ষা কৰাৰ কথা দিলে, কিন্তু তুমিও অংশ হৈ পৰিলা… হাঁহিৰ মুখাৰ আঁৰত মোৰ মৃত্যুৰ নাটক লিখা হৈছিল।” সেই শব্দবোৰ আছিল জুইৰ মাজৰ পৰা ওলোৱা সপোনৰ ৰাস — যিয়ে এতিয়া সঞ্জুক্তাৰ হৃদয়, আৰু অনিৰ্বাণৰ তথ্যচিত্র, আৰু ৰিতিকাৰ কান্দোনৰ মাজেৰে, মুখা খনক সলনি কৰি থ’লে। কিছুমান মুখা বান্ধিবলৈ নহয় — সিহঁত পাহৰা নহ’বলৈ তৈয়াৰ কৰা হয়।

৭

বিহাৰৰ সূৰ্যটো মজুলীৰ কপালত অলপ সোঁত লাগি উঠা ধূলিৰ দৰে পৰি আছিল। অনিৰ্বাণ, ৰিতিকা আৰু সঞ্জুক্তা — এতিয়া এই কেইজনেই জানিছিল মুখা খনৰ সম্পূৰ্ণ ইতিহাস। হাৰিদেৱী মাথোঁ এজনী গাভৰু নাছিল — তেওঁ আছিল পৰম্পৰা, বলিদান আৰু ষড়যন্ত্ৰৰ মাজত নাথাকিবলৈ চেষ্টা কৰা এগৰাকী সত্য সন্ধানী। তেতিয়া তেওঁলোকে সিদ্ধান্ত ল’লে — শেষ বাৰৰ বাবে, সেই মুখা খনতো নহয়, সেই মুখাৰ অন্তৰালত থকা হাঁহিটোত পৰা আত্মাটোক মুক্তি দিব লাগিব। অনিৰ্বাণে এজন পুৰণি লোকনাট্য শিল্পীক লগ ধৰিলে — যিয়ে প্ৰচলিত ভাওনাৰ মূল ৰূপলৈ ঘূৰি অহাৰ কথা কৈছিল। তেওঁ ক’লে, “হাৰিদেৱীৰ শেষ ভংগিমা অসম্পূৰ্ণ আছিল। আত্মাৰ কোলাহল যদি কোনো নাট্যত সঁচা ৰূপ পাই মুক্ত হয়, তেন্তে সি পুনৰ মুখা বা দেহ বিচাৰি উভতি নাহে।” সেয়া শুনি, ৰিতিকাই অনুৰোধ জনালে — “সঞ্জুক্তাৰ শৰীৰতেই শেষ ভাওনা কৰা হ’ব।” তেওঁলোকে এখন অপূৰ্ব দৃশ্য সাজিলে — নিশাৰ আঁধাৰত, ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ ওপৰতে এখন ভাসমান নাট্যমঞ্চ, য’ত শব্দ, মুখা, সংগীত আৰু আত্মাৰ সংলাপবোৰ একেলগ হ’ব।

চন্দ্ৰালোকৰ তলত সঞ্জুক্তাই নিৰৱে মুখা খন লৈ পিন্ধিলে — এইবাৰ কোনো কাপোৰৰে মেৰোৱা নহয়, কোনো ভূমিকাৰ অংশ হিচাপে নহয়, বৰং নিজে আত্মাক আমন্ত্ৰণ জনাই। মুখা খন পিন্ধাৰ লগে লগে তেওঁৰ ভংগিমা সলনি হ’ল — চকুৰ চাউনি গভীৰ, ঠোঁটৰ কঁপনি স্পষ্ট, আৰু খোজবোৰ সেউজীয়া পাতত বৈ যোৱা বৰষুণৰ নিচিনা লাহে লাহে। তেওঁৰ মুখৰ পৰা ওলোৱা কণ্ঠত এক শুদ্ধ বুলি আৰম্ভ হ’ল, “মই হাঁহিছিলোঁ, কিয়নো কান্দিব নোৱাৰিছিলোঁ। মই গুজৰি পৰিছিলোঁ, কিয়নো হাঁহি মোৰ শেষ অস্ত্ৰ আছিল।” এইবাৰ ৰিতিকা সংগীতত ব্যস্ত, অনিৰ্বাণ কেমেৰাৰ সন্মুখত নিৰৱ — আৰু গোটেই দৃশ্য যেন এক পুৰণি নাটকৰ পুনৰুৎপত্তি। তাৰ মাজত এসময়ত সঞ্জুক্তাই থিয় হৈ ৰ’ল — আৰু হাঁহিৰ ভিতৰৰ চিঞৰনিৰ সৈতে মুখাখন ছিঙি পেলালে। মুখাৰ ভিতৰৰ পৰা ধোঁৱা এক পোহৰ হৈ ওলাই গ’ল, আৰু মুখা খন খহি পৰিল ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ জলেৰে ধোৱাকৈ।

এইবাৰ একো শব্দ নাছিল, একো হাঁহি নাছিল — কেৱল এটি স্তব্ধতা, যিয়ে হাজাৰ হাঁহিৰ ওপৰত বিজয় ঘোষণা কৰি গৈছিল। সঞ্জুক্তাৰ চকু বন্ধ, কিন্তু ঠোঁটত সঁচাকৈ হাঁহি — তেওঁৰ নিজৰ, নিঃস্বাৰ্থ, আৰু মুক্ত। তেওঁৰ দেহত কোনো ছাঁ নাছিল, কেৱল হালধীয়া পোহৰেৰে উদ্ভাসিত মুখখন। ৰিতিকাই ক’লে — “হাৰিদেৱীয়ে গ’লে। আৰু তেওঁ তেওঁৰ শেষ ভংগিমাৰ সৈতে শেষ হ’ল — মুখা নোহোৱাকৈ।” সেই নিশা, ব্ৰহ্মপুত্ৰে যেন হাঁহি হাঁহি এখন পুৰণি আত্মাৰ কাহিনী পানীচাপৰ দৰে বোকাৰে খুচৰি নিলে। অনিৰ্বাণে তেওঁৰ তথ্যচিত্রৰ শেষ দৃশ্যত লিখিলে — “মুখা একো আত্মা নোহোৱাকৈ পিন্ধা হ’ব নালাগে। কিন্তু যদি কেতিয়াবা চকুৰ ভিতৰত লুকাই থকা হাঁহিটো অশ্রুৱে পলিয়ায়, তেন্তে সেই মুখাটোক পাহৰি নিদিবা — কিয়নো সি কিবা এটা ক’বলৈ আহিছিল।”

৮

সঞ্জুক্তা, যিয়ে হাৰিদেৱীৰ আত্মাৰ শেষ ভংগিমাৰে নিজক মুক্ত কৰিলে, এতিয়া গুৱাহাটীত নিজৰ আগৰ জীৱনত ঘূৰি আহিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। তেওঁৰ চকুত কোনো আত্মাৰ ছাঁ নাছিল, কিন্তু কেতিয়াবা এক অনাম্নী দৃষ্টিত তেওঁ পাহি পৰি থকা ৰাসভাওনাৰ সুৰ শুনি থাকিল। অনিৰ্বাণৰ তথ্যচিত্র “হাঁহিৰ ওপৰৰ মুখা” এখন উৎসৱত প্ৰদর্শিত হোৱাৰ পাছত আলোচনাৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হৈ পৰিল — কিছুমানে বিশ্বাস কৰিলে, কিছুমানে তাচ্ছিল্য দেখুৱালে, কিন্তু সকলোৰে প্ৰশ্ন একে আছিল — “সঁচাকৈ হাৰিদেৱীৰ আত্মা আছিলনে?” ৰিতিকা কোনোদিনো উত্তৰ নিদিলে, মাথোঁ হালধীয়া আকাশলৈ চাই মিচিকীয়া হাঁহি হাঁহিছিল। সঞ্জুক্তাই পুনৰ থিয় হ’বলৈ আৰম্ভ কৰিলে, নাচিলে, কিন্তু তেওঁৰ দেহত এক গভীৰ মাধুৰ্য আছিল — যেন আত্মাৰ ভংগিমা তেওঁৰ মাজত সদায় জীয়াই আছে। তেওঁ নিজে লিখিবলৈ ধৰিলে — “মুখা পিন্ধা মানেই নিজৰ পৰা আঁতৰি যোৱা নহয়; কেতিয়াবা সেই মুখাটো কোনোবা আনজনৰ কণ্ঠ, যিয়ে শতাব্দী পাৰ হৈ ক’বলৈ চেষ্টা কৰিছে।”

এদিন সন্ধিয়া, অনিৰ্বাণে তেওঁলোকৰ মুখা খন আগেয়ে ৰাখি দিয়া মিউজিয়ামত পুনৰ গ’ল। মুখাটো কাঁচৰ বাকচত থোৱা আছিল — কিন্তু তেওঁ গম পালেগৈ, মুখাখনৰ চকু দুটাৰ মাজত অলপ পৰিৱৰ্তন ঘটিছে। যেন চাওঁতে হাঁহি নাছিল, বৰং অলপ বিৰক্তি, অলপ ক্লান্তি আছিল। তেওঁ চিন্তা কৰিলে — “এইটো কি মোৰ কল্পনা? নে এইটো সঁচাকৈ মুখা নোহোৱাকৈ থকা জীৱন্ত কোনো স্মৃতি?” কিউৰেটৰে অনিৰ্বাণক ক’লে — “অৱাক হ’লে কি, দাদা — এই মুখা ৰখাৰ পাছৰ পৰা ৰাতি ১২ বজাৰ পাছত কেচি বেজাৰ শব্দ শুনা যায়। কোৱা যায়, মিউজিয়ামৰ ফ্ল’ৰত গাভৰুৱে ভংগিমা কৰে।” অনিৰ্বাণে হাঁহি হাঁহিলে — “হয়তো সেই আত্মাটোৱে এতিয়াও একো কৈ যাব খুজে, কিন্তু মই জানো, তেওঁৰ কাহিনী আমাৰ ভিতৰতে আছে। এতিয়া মুখা খন নিৰ্ভয়ে থাকিব পাৰে।”

অন্ততঃ এখন ঠাইত, এক পুৰণি গাভৰুৱে নিজৰ কাহিনী কৈ পাৰ পাই গ’ল। আৰু তেওঁৰ কাহিনীত আমি সকলোৰে আত্মা চিনিব পাৰো — কেতিয়াবা হাঁহিৰ আড়ালে লুকাই থকা কান্দোন, কেতিয়াবা মুখা এটাই পিন্ধি জীৱন খেদা যাত্ৰা। হাৰিদেৱীৰ মুখা, যি এতিয়া এক পুৰণি কাঠৰ বস্তু বুলি বিবেচিত হ’ব, আসলে সেই মুখা যি সকলো পৰিসৰৰ আঁৰত নিৰৱে কৈ যায় — “মই আছিলোঁ, মই আছোঁ, আৰু মই থাকিম — তোমালোকৰ ভিতৰত, যিমানদিন মুখা পিন্ধা মানুহে নিজৰ হাঁহিত সত্য লুকুৱাব খোজে।” আঁতৰাৰ মুখত ৰৈ থকা মুখা খনত চিপে ৰোৱা সপোন, আত্মাৰ বিৰহ, আৰু মুক্তিৰ চিঞৰি — সিহঁত ৰৈ থাকে। কাহিনীটো শেষ হ’ল, কিন্তু মুখাটো তেতিয়াও তেখেতে হাঁহি আছিল।

___