কবরস্থানৰ ফুল

ঋষভ ৰাজখোৱা

পাহাৰৰ কোলাৰ পৰা নামি অহা সেই সৰু বাটটো যেন সপ্তাহটোৰ ভিতৰতে মাথোঁ এটা দিনেই প্ৰাণ পায়—সোমবাৰ। আৰু সেই দিনটোতেই, গাঁওখনৰ চুপচাপ ৰাস্তাখনেদি এখন বগা ঘাঘৰ পিন্ধা, মাজমজিয়া চুলিৰে গুছি থকা এগৰাকী কিশোৰী নিৰৱভাৱে হেঁটি যায়—হাতত এটা তুলসীপাতৰ সৈতে পুটলিৰ ভিতৰত কেৱল বগা ফুল। তেওঁৰ নাম নয়না। কোনো সংগী নাই, কোনো হাঁহি নাই, কোনো জিজ্ঞাসা নাই—চকুত মাথোঁ এক নিৰ্বাক স্থিৰতা। মানুহে কয়, এই ছোৱালীজনী অলপ বেয়া, অলপ অদ্ভুত। ঘৰৰ কাম নকৰে, বন্ধুৰ লগত খেল নেলে, আৰু প্ৰতিসপ্তাহে এই পুৰণি কবরস্থানলৈ গৈ ফুল থৈ আহে। কাক দিবলৈ? কিয় দিবলৈ? একো জানে নে? গাঁওখনৰ বুঢ়া মানুহবোৰ কয়, কাহানিও কবরস্থানে বগা ফুল নিদিবা—সেইবোৰে আত্মাক সুধাই। কিন্তু নয়নাৰ বগা ফুলবোৰ দেখিলে, কেতিয়াবা যেন বতাহটোও থমকি থাকে। বেলি সিটো সাঁঝবেলিৰ পৰা অলপ আগতেই, পখী উৰি যোৱাৰ লগে লগে তেওঁ প্ৰবেশ কৰে—সোঁমাজতে এটা একেলগীয়া কবর, যাৰ ওপৰত নামটো খঙেৰে খোচা খোৱা যেন লাগিছে—চিনি পোৱা নাযায়, কেৱল এডাল শিলৰ খণ্ড আৰু অলপ শিলগুটিৰে আৱৰি থোৱা।

এদিন, কৌতূহলী ৰাহুলে—গাঁওখনৰ আটাইতকৈ চঞ্চল, প্ৰশ্নকাতর আৰু বেয়া কিতাপ পঢ়া ল’ৰাটোৱে—তেওঁক পিছু ধৰে। সোমবাৰৰ ফুল থোৱা দৃশ্য ৰাহুলে বহুদিন ধৰি বহু দূৰৰ পৰা লক্ষ্য কৰিছিল, কিন্তু সেই দিনটোত তেওঁৰ ধৈৰ্য ভঙ হয়। তেওঁৰ লগত আছিল এখন ছাঁ-পৰা চকু মেচ, এটা ম’বাইল আৰু অলপ স্নেহ-মিশ্ৰিত সাহস। কবরস্থানের ওচৰৰ গছত লুকাই ৰাহুলে দেখা পায়—নয়নাই ফুলবোৰ তুলি লৈ এৰাৰ আগতে কিছুমান কথা কয়, নিচুকাকৈ, যেন আত্মাৰ সৈতে সঁচাকৈয়ে কথা পাতিছে। “আজি আমি আকৌ আকৌ ভালেই আছিলোঁ, আপোনাৰ আশীৰ্বাদে। মই সেই সপোনটো আকৌ দেখিলোঁ।” ইমানকৈ ক’বলৈ নাপালেও, ৰাহুলে বুজি পেলায়—এই কিশোৰীজনী হয়টো কাকো কোনোদিন দেখা নাই, আৰু তথাপিও গভীৰ মৰমেৰে ফুল দিবলৈ আহে। সেয়া বিশ্বাস, ভয়, নাইবা কোনো আত্মিক সন্ধিৰ উপহাৰ—ৰাহুলে তাত বুজা নাপায়। কিন্তু তেতিয়াই যিটো ঘটনা ঘটে, সেইটো তেওঁৰ সকলো যুক্তি-ভাবনাৰ সীমা উৰাই নিয়ে—ফুলবোৰ, যিবোৰ নয়নাই থৈ গ’ল, তেওঁ ওলাই যোৱাৰ পিচতেই চকুত পৰে—একোখন পাত নুহুলোৱা বতাহৰ মাজতো, সেই ফুলবোৰ একেবাৰে সতেজ, যেন মাটিত পৰিলেই জীয়াই উঠিল। কিবা এক অদ্ভুত শক্তি যেন সেই স্থানখনত বিদ্যমান, আৰু তাত ফুলে ফুল হোৱাৰ বাহিৰে কোনো সাধাৰণ ব্যাখ্যা চলে না।

পৰদিনা ৰাহুলে কৌতূহলবশতঃ নয়নাৰ থোৱা ফুলৰ এটা থোপা লৈ ঘৰলৈ আনে। মাকৰ কাষত ফুলখন দেখুৱায় আৰু কয়—”মাক, এইটো ফুলখন কালি কবরস্থানৰ পৰা আনিছোঁ, নয়নাই থোৱা আছিল।” তাৰ পাছতেই মাকে চিন্তিত ৰূপত কয়—“তই কেতিয়াবা অতি সীমা পাৰ কৰি ফালছ, ৰাহুল।” কিন্তু ৰাতিপুৱাতেই দেখা যায় আশ্চৰ্য—ফুলখন সম্পূৰ্ণ সতেজ, যেন গাভৰু গছৰ পৰা মাত্ৰ খুন্দা হৈছে। সেই ৰাতি ৰাহুলে তৰাশালিৰে তাক পানীত থয়, আৰু দেখিবলৈ পায়—জোনাক ৰাতিৰ পৰশত তাকেদি এক মৃদু পোহৰ ওলাই আছে। তাৰ পাছতে গাঁওখনত আলোচনা আৰম্ভ হয়—“নয়নাৰ ফুলবোৰ কেতিয়াও শুকায় নেকি?” কেইবাজনো লোকে ক’লে, “মই দেখিছোঁ তেখেত সোমবাৰে গৈ… আৰু বুধবাৰলৈকে সেই ফুল সেই ঠাইত একেবাৰে অলেখ।” কিন্তু কিয়? কাক? আৰু কিয় ফুল? এই প্ৰশ্নবোৰৰ কোনো উত্তৰ নাই। নহয় গাঁওবুঢ়াৰ কাষত, নহয় নয়নাৰ মুখত। আৰু সেই ক’লা কাকটো, যি প্ৰতিসপ্তাহে কবরস্থানের ওচৰত চকু ৰঙা কৰি বসি থাকে, যেন এক গোপন পৰিদৰ্শক—তেওঁও যেন জানে, সোমবাৰৰ ফুলৰ মাজত লুকাই আছে কিবা অতীত, কিবা অদৃশ্য, কিবা অলৌকিক যি কেৱল নয়নাই অনুভৱ কৰিব পাৰে।

***

ৰাহুলৰ ঘৰখনত ফুলটো পিন্ধা পানীৰ গিলাচত থকাকৈ টেবুলৰ মাজমজিয়া ঠাইত থোৱা হৈছিল। জোনাক রাতিত ফুলটো যেন চকুত গুচি নাথাকে—এটা অলক্ষ্য উজ্বলতা, নীৰৱ দীপ্তি। তাৰ ওপৰত এটা বৰষুণৰ বুটাম-পৰিহিত আলোচনীয় সন্ধান চলি থাকে—ৰাহুলে চকুত অনিন্দ্য উৎসাহেৰে তাক পৰ্যবেক্ষণ কৰে, মাক অলপ ত্ৰস্ত চকুত ভাবে—“এইবোৰ খেলা নহয়।” কিন্তু ৰাহুল বুজে, এই ফুল মাথোঁ ফুল নহয়। সোমবাৰে পুৱা কবরস্থানত যি ফুল তেওঁ লৈছিল, তাৰ পাঁইজোৰেও শুকাব নোৱাৰিলে। দুদিন, তিনি দিন, পাঁচ দিন—তাৰ ওপৰত কোনো কঁকালি নপৰে, পানীত কোনো পৰিবৰ্তন নাহে। যেন জীৱন্ত পাত্ৰ এটাৰ ভিতৰত জীৱিত বস্তু।
এদিন সন্ধিয়া, তেওঁ সেই ফুলটোক ঘৰৰ পিছফালে থকা গছৰ ডালত টাঙে—চাবলৈ ফুলটো শুকায় নে নাই। তাৰ পিচতেই, ৰাতিপুৱা তেওঁৰ সপোনত এটা কণ্ঠস্বর বাজে—“ফুলবোৰ স্পৰ্শ নকৰিবা… সিহঁতে য’ত আছে, সিহঁতে তাত থাকক। তুমি মই নহ’বা।” ৰাহুল জেগায় উঠি চকু মেলি দেখে, গছৰ ডালত ফুলটো সেউজ পাতৰ সৈতে চেপি ৰখা—কোনেও নিদিছে, বাতাহ নাই, তবুও ফুলটো সেয়েই ৰোৱা। সেয়া হয়তো ডাঙৰ কথা নহ’বও পাৰে, কিন্তু তেতিয়া পৰা তেওঁ বুজি পেলায়—নয়না ক’বলৈ যোৱা “সপোন” যেন মিছা নাছিল। সেই কিছুমান কথা, যিবোৰ তেওঁ গছৰ ছাঁৰ পৰা শুনিছিল—“আপোনাৰ আশীৰ্বাদে… মই আকৌ বাচিলোঁ…”—এইবোৰ কোনো আত্মকথা নহয়, এইবোৰ এজন আত্মাৰ সৈতে কথোপকথন।

সপ্তাহটো কটাৰ লগে লগে, গাঁওখনৰ মাজত বেলেগ ধৰণৰ কথাবাৰ্তা আৰম্ভ হয়। বুঢ়া ডাঙ্গুৰীয়াৰো মুখত ৰহস্যময় চিঞৰনি—“এই যে, দুখীয়া ৰহিমৰ গাহৰিৰ ওচৰত ৰাতিপুৱা চিৰিকপিৰিক শব্দ শুনিছা নে? কুকুৰবোৰ তললৈ চিঞৰিছে—আকাশলৈ নহয়, মাটিৰ তললৈ!” আন এগৰাকী মহিলাই কয়—“গত সোমবাৰে ফুল নাছিল কবরস্থানে, আৰু তাৰ পিছতে মোৰ ল’ৰা অসুস্থ। আগদিনা সোমবাৰে গতি ভালেই আছিল।” অলপ অলপকৈ ফুলবোৰ নিছিলগৈ মাথোঁ নয়নাৰ কাহিনীত নহয়—সেই ফুলবোৰে যেন কবরস্থানে কিবা এক স্থিতি দিছিল, শান্তি দিছিল। আৰু যেতিয়া সেই ফুলবোৰ ক’বলৈ গ’ল—”মই আজিকালি সোমবাৰে বেছি ঠাণ্ডা অনুভৱ কৰোঁ”, “সন্ধিয়াৰ পিচতেই যেন চকু ঘোলা হয়”—তেতিয়া গাঁওবাসীৰ বিশ্বাস সলনি হ’ল। নয়নাৰ কবরস্থানলৈ যাত্ৰা মাথোঁ “অদ্ভুত আচৰণ” নহয়; এই যে, তেখেত কাকো কিবা এটা দি আহে—সেই ‘কিবা’ টোৱেই গাঁওখনক বচাই থৈছে। ফুলবোৰ মাথোঁ মাটি-পানী-সূৰ্যৰ সৃষ্টি নহয়; সেইবোৰ এক আত্মিক সন্ধি, যি নষ্ট হলে হ’ব পাৰে ভয়ানক বিপদ।

***

সন্ধিয়াৰ আলো-আঁধাৰিৰ কোলাত বসি থকা নয়নাই সেইদিনা তেওঁৰ ডায়েৰিৰ পাতখন খোলাৰ সময়ত অলপ কম্পিত হাতত কলম ধৰে। ফুলবোৰ গাঁঠি থোৱাৰ আগত তেওঁ প্রতি সোমবাৰে লেখে এটি বচন, এটি কথা, এটি মনৰ কাহিনী—কেতিয়াবা মাথোঁ এখন শব্দ: “ধন্যবাদ”, কেতিয়াবা “আজি বেছি ব্যথা”, আৰু কোনো দিন “আপুনি এতিয়াও সাৱটি ৰাখিছে।” সেই লিখা পৃষ্ঠা পৃষ্ঠা হৈ ডায়েৰিখনত গাঁথ খাই গৈছে, যেন এটি অদৃশ্য আত্মাৰ সৈতে হোৱা কথোপকথন। আৰু সেই আত্মা? কাক বুলি তেওঁ ফুল দিয়া? কোন তেতিয়া নহ’লেও এতিয়া তেওঁৰ জীৱনৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ ছাঁ হৈ পৰিছে?
নয়নাৰ জন্ম হোৱাৰ পূৰ্বে এটি ঘটনা ঘটিছিল—তেওঁৰ মাক গৰ্ভৱতী অৱস্থাত পাহাৰৰ তলৰ ৰাস্তাৰে আহি থাকোঁতে হঠাৎ এটা পাথৰ পৰি আহে। গাঁওখনৰ মতে, সেয়া এক পুৰণি দুৰ্ঘটনা, য’ত এজন অচিনাকি যুৱকে নয়নাৰ মাকক ঠেলি আঁতৰাই নিজৰ ওপৰত সেই পাথৰ লয়। গাঁওবাসীয়ে তাক এজন জোতিষ বুলি চিনে, এজন সন্ন্যাসী যি কেতিয়াবা ক’ত পৰি থাকে। সেয়া সেই সময়ত বেছি গুৰুত্ব নাই পোৱা, কিন্তু নয়না বঢ় হোৱা লগে লগে তেওঁৰ মাকে তেওঁক এই কাহিনী কয়। আৰু অদ্ভুতভাৱে, নয়নাৰ বুকুৰ মাজত সেই সময়ৰ পৰা যেন কোনো আত্মিক টান অনুভূত হয়—যেন তেওঁ জানে, তেওঁৰ কাৰণে কোনোবাই নিজৰ জীৱন উৎসৰ্গা কৰিছিল, যাক তেওঁ দেখা নাই, জানোও নে, তবুও অনুভৱ কৰে।
এইজনেই তেওঁক বাচিছিল—জন্ম দিবলৈ আগতে। আৰু এইজনেই হয়তো এতিয়া আত্মা হৈ সেই কবরখনত শুই আছে। সেই কবর—যাৰ ওপৰত নাম মচা, তথ্য ধোঁৱা, কেৱল শিলৰ গোটেই এখন—হয়তো সেই মৃত্যুৰ সময়ত কোনো অভিজ্ঞান নাছিল। কিন্তু নয়নাৰ মনত তেওঁৰ প্ৰতিচ্ছবি আঁকা আছে, এজন ত্যাগী আত্মা, এজন নিঃশব্দ ৰক্ষক। সেয়েহে, তেওঁ ফুল দিয়ে, সেয়েহে সোমবাৰে গৈ ধন্যবাদ দিয়ে। ফুলবোৰ মাথোঁ ফুল নহয়—সেইবোৰ কৃতজ্ঞতাৰ ভাষা, যিটো কথাৰে ক’ব নোৱাৰি। আৰু তেওঁ ভয় কৰে—যদি এদিন তেখেত সেই ধন্যবাদ নাপায়, যদি সেই আত্মা অভিমান কৰে, যদি সেই আত্মাৰ পৰা তেওঁৰ ওপৰৰ সুৰক্ষা আঁতৰি যায়—তেন্তে হয়তো তেওঁ আকৌ তেনেই হ’ব, যি হোৱাৰ কথা আছিল, এবাৰ যি মৃত্যু ৰখা হৈছিল।

***

বৃষ্টিবিলাসী শনিবাৰৰ এটি অলস দিনত, নয়নাই দাদীৰ পুৰণি বোকচাত পৰি থকা এখন ধূসৰ খাম উলিয়াই পায়—পুৰণি চিঠি, কিছু ফটো আৰু এক বিবৰ্ণ কাগজত লিখা নাম। এটি অদ্ভুত ফটোত, য’ত তেওঁৰ মাক গৰ্ভৱতী অৱস্থাত দাঁত দেখুৱাই হাঁহি আছে, এখন টেবুলত অলপ দূৰত বহি থকা এটি ক’লা পাঞ্জাবী পিন্ধা যুৱক—চকু সোজাকৈ ক্যেমেৰালৈ নহয়, যেন কিবা এটি অদৃশ্য বস্তু চাওঁত। ফটোৰ তলত মাইক্ৰোপেনত লিখা—“ধীৰাজ – মে ১৯৯৯।”
নয়নাৰ বুকু চপ্ কৰি উঠে—এইজনেই হ’ব নেকি? তেওঁ দাদি-কাষলৈ দৌৰি যায়। দাদি অলপ সময় নিৰৱ থাকে, তাৰপাছত হাঁপ দিওঁতে যেন দীৰ্ঘশ্বাসেৰে কোনো পুৰণি জিনিস বাহিৰ কৰে। “এইজন ধীৰাজ আছিল। তোৰ মাকৰ লগত থাকিবলৈ আহিছিল সেই বছৰ। জোতিষ আছিল, কিন্তু মানুহজন বৰ বুজৱল। মানুহৰ চকুত চাওঁতে যেন সপোন পঢ়ি ল’ব পাৰে।” দাদীয়ে ফটোৰ গালিত হাত দি কয়—“তোৰ জন্মৰ আগৰ সপ্তাহত হঠাৎ পাহাৰৰ কাষত এটা পাথৰ গুৰি আহে। আমি পাহাৰত উঠা নাছিলোঁ, কিন্তু নিচেই ওচৰত আছিলোঁ। তোৰ মাকক আগত ঠেলি ধীৰাজে নিজকে সপৰিয়াল বাচালে। পাথৰটো… ঠিক গাত পৰিছিল।”
চকু-চকুলৈ চোৱাৰ পাছত দাদীয়ে তাৰ ফালে অলপ ওঁঠ খুলি ভাবে—“মই তেতিয়া ভাবিছিলোঁ… সেয়া মাথোঁ দূৰ্ঘটনা। কিন্তু এতিয়া তোকে সোমবাৰে ক’লৈ যোৱাটো, ফুল থোৱা, ডায়েৰিৰ পৃষ্ঠাত লিখা, আৰু ঘৰৰ সুৰক্ষাৰ দৰে অনুভূতি… এইবোৰ দেখি মই ভয় পাইছোঁ নহয়, মোৰ বুকু কৰহে। হয়তো… হয়তো সেয়া কেৱল আত্মাৰ ঋণ নহয়, হয়তো সেয়া আত্মাই তোলৈ টানি আনিছে। হয়তো ফুলবোৰে তেওঁক ভগৱানৰ কাষত নহয়, আমাৰ মাজত ৰাখিছে।”
নয়না ফটোৰ পৰা সেই চাউনিটোত কিবা বিচাৰি ফুৰে—এক নিৰৱতা, এক বীৰত্ব, এক অপূৰ্ণ কথোপকথন। তেওঁৰ মনত অহা এটা নতুন শংকা—এই যদি সেই কবর, য’ত ধীৰাজ শুই আছে, তেন্তে কাকো জনা নহ’লেই কিয়? কিয় নাম নাই, কিয় মাটি ওপৰেই থাকিল? হয়তো তেওঁৰ পৰিয়ালেই তেখেতক পাহৰিলে, হয়তো সময়ই তেওঁক মোচি পেলালে। সেয়েহে হয়তো তেওঁৰ আত্মা এতিয়াও ফুলত খুজে—একোটা স্পৰ্শ, একোটা মৰম, একোটা কৃতজ্ঞতা। আরু সেই কামটো এতিয়া কেৱল নয়নাই কৰিছে।

***

সপ্তাহজোৰা গুজব, নিশাৰ আঁধাৰত কুকুৰৰ চিঞৰনি, আৰু কবরস্থানৰ ওচৰত লোকে লক্ষ্য কৰা আঁতৰ আঁতৰ জোনাকীয়া পোহৰে গাঁওখনত এক বেজাৰ আশঙ্কাৰ বীজ বপন কৰি গৈছিল। “আত্মা ওলাইছে,”—বুঢ়া ডাঙ্গৰীয়া মাকদেউতাকৰ মাজত কানাকানিত কয়। “আনসপ্তাহত ফুল নাছিল, সেয়েই হ’ব কাৰণ।” আন এগৰাকী মহিলাই কয়—“মই নিজে দেখা পালোঁ… এটা ধোঁৱা যেন গছৰ পৰা ওলাই গ’ল।” কিন্তু সকলোতকৈ সাহসী, আৰু কৌতূহলীজন—ৰাহুল—এই গোটেই সন্দেহবোৰৰ আঁৰৰ সত্যটো জানিবলৈ মনস্থ কৰে। তেওঁক লগ ধৰে তেওঁৰ বন্ধু বিপুল আৰু এখন গম্ভীৰ চকুৰে চোৱা, কিন্তু ভিতৰত ভিতৰত কাহানিবাহে গোপনকৈ কম্পি থকা ৰিমঝিম।
তিনিজনাই এটা শুকুৰবাৰে নিশা, টর্চ আৰু ম’বাইল লৈ গোটেই কবরস্থানে গৈ ধৰে। পাতল বাট, গছৰ ফাঁকে ফাঁকে সোমাই যাওঁতা জোনাক, আৰু গছৰ পাতৰ পৰা চপচপীয়া পানীৰ পৰা ওলোৱা শব্দে পৰিৱেশত এক অচিন স্নায়বিক তৰলতা আনে। বাটবোৰ জানোচেনা, কিন্তু সেই নিশাটোত যেন সকলো পাৰ্থিবতা গুচি গৈছিল।
নয়নাৰ ফুল থোৱা সেই মূৰ্তিমান কবরখনত উপনীত হ’তে, ৰাহুলৰ গা ঠাণ্ডা হৈ পৰে—সেই ঠাইখনৰ চকু-ধাঁধানি পোহৰে তেওঁ ক’ৰবাৰ ক’লা ছাঁ এখন দেখিলে—মানুহ নহয়, পশু নহয়, এক স্নিগ্ধ আলোচিয়ত ৰূপ—যিয়ে জোনাকৰ নিচিনাকৈ মৃদু পোহৰেৰে ওজ্বল হৈ উঠিছিল। সেই ছাঁখন কেবাচোন মাটিত পৰি থকা ফুলত চকু নিবদ্ধ কৰি থিয় আছিল। আৰু তাৰ ঠিক পিছুতেই ৰাহুলৰ চকুত পৰে—তেওঁ যেন শুনে এখন মিঠা কণ্ঠস্বৰ: “মই এতিয়াও ৰক্ষা কৰিছোঁ।” ছাঁখন তেওঁৰ ফালে চাবলৈ চেষ্টা নকৰে, মাত্ৰ নিস্তব্ধ হৈ থাকে, যেন কবরখনৰ আত্মা কোনোবা অনুৰোধত থাকিবলৈ বাধ্য হৈ আছে। সেই মুহূৰ্ততেই কুকুৰৰ চিঞৰনি বতৰ আঁকি আহে—গাঁৱৰ পৰা, যেন দূৰত থকা কিছুমান চকুৰে এই দৃশ্য চাই আছে। বিপুলৰ হাতত থকা টর্চখন খহি পৰে, ৰিমঝিম চকু মুদি জপিয়াই ধৰিছে।
তিনিজনে কেমনে ঘূৰি আহে, সেয়া ঠিককৈ মনত নাই। কিন্তু পিচদিনা ৰাহুল তেওঁলোকে দেখা সেই ছাঁটোক লুকুৱাই ৰাখে। নয়নাক কোৱা নকোৱা কথা তেওঁ গলত বহি থকা এক অজানা বন্ধন হিচাপে অনুভৱ কৰে। আৰু তেওঁৰ মনত এটি বুজ—ফুলবোৰ কেতিয়াও মাথোঁ শ্ৰদ্ধা নহয়, সিহঁত এক সন্ধি, যি যেতিয়া ভঙ হয়, আত্মাৰ শৃংখলা ভাঙে। হয়তো নয়নাই যি ধীৰাজক ধন্যবাদ দিয়ে, সেয়া মাথোঁ তেওঁৰ বাবে নহয়—গাঁৱখনৰ সকলো মানুহৰ বাবে। সেই আত্মাই আকৌ আত্ম-উৎসৰ্গাৰ দৰে তেওঁলোকক জীয়াই ৰাখিছে।

***

তিনিদিন ধৰি নয়নাই গভীৰ উত্কণ্ঠাত বিছনাত মাত্ৰ উলটি-পালটি খাই থাকিল। সকলো শব্দ তেখেতৰ বাবে যেন স্পষ্ট আৰু গভীৰ হৈ পৰিছিল—আকাশত উৰা চৰাইৰ ডেউকা, ঘড়ীৰ টিকটিকনি, আৰু ছাঁৰ কাষেদি বোৱাই অহা বতাহৰ হালধীয়া সোঁত। আৰু এই কিছুমান হঠাৎ তীব্ৰ হৈ পৰা অনুভৱৰ মাজতে তেওঁ এখন অদ্ভুত সপোন দেখিবলৈ ধৰিলে—পুনৰাবৃত্ত, পৰিষ্কাৰ আৰু অলৌকিক।
সেই সপোনত, তেওঁ পাহাৰৰ তলৰ এটি সৰু উপত্যকাত উভটি যায়, য’ত বহুবিধ বগা ফুলে আৱৰি ৰখা এক বিস্ময় জগত। ফুলবোৰ হাওঁতকৈ ওপঙি থাকে, পাঁইজোৰে উৰি যায়, আৰু মাজমজিয়াত থিয় আছে এটি পাথৰেৰে নিৰ্মিত বেদীৰ ওপৰত থকা ধীৰাজৰ প্ৰতিচ্ছবি। তেওঁৰ গায়ে পিন্ধা কাপোৰ নাই, মাথোঁ দীপ্তিৰে আবৰি থকা এটি আভা। চকুত শোক নাই, আতংক নাই—আছে মাথোঁ এটি স্থিৰতা, যেন তেওঁৰ অস্তিত্ব ইমানেই যথেষ্ট। তেওঁৰ মুখেৰে শব্দ নাহে, কিন্তু নয়না অনুভৱ কৰে, তেওঁ ক’ব খুজিছে—“মই একেলগীয়া নহয়, তুমি মোৰ কথা পাহৰি নাযাবা।”
সেই সপোনৰ দৃশ্যপটত, নয়নাই দেখিলে ফুলবোৰেই আত্মাৰ খাদ্য। যদি ফুল নাথাকে, আত্মা মৰ্মাহত হয়, আৰু যদি ফুল হৃদয়ৰে দিয়া হয়, তেন্তে আত্মা শান্তি পায়। কিছুমান ফুল পানীত পৰি ওলাই গৈ আছিল—সেইবোৰ তেখেতলৈ অহা পোৱা শক্তি হেৰুৱাই দিছিল। সেই সপোনত নয়না স্পষ্টকৈ অনুভৱ কৰিলে—তেখেত মাথোঁ এজন আত্মা নহয়, তেওঁ এজন আত্মীয়, আত্মিক অভিভাৱক। আৰু যদি কোনেও তেওঁক মনত নৰাখে, যদি সোমবাৰৰ ফুল এবাৰ নাথাকে, তেন্তে সেই আভা, সেই দীপ্তি আঁতৰি যাব।
নয়নাই ঘুমেৰে সাৰ পাই ভৰিত ফুলৰ পাতৰ দৰে অলপ শীতলতা অনুভৱ কৰে। তাকেদি যেন কেৱল এটি স্পৰ্শ নহয়—এক নিৰ্মল সঁচা অনুভৱ বৈ গৈছিল। তেওঁ চকু মেলি প্ৰথমবাৰৰ বাবে ভয় নাপালে, কিয়নো এতিয়া তেওঁ জানে—ফুলবোৰ কেতিয়াও শুকায় নাযায়, যদি সিহঁত মৰমেৰে দিয়া হয়।

***

সেই সোমবাৰ পুৱা আকাশৰ বৰণেই অশুভ সন্দেহ জগায়—কুঁৱলীৰে আৱৃত গাঁও, ওলাই নাহা বেলি, আৰু গছৰ পাতত চকু ভৰাই থকা জলকণা যেন সতর্কতা দি আছে। কিন্তু ঠিক সেইদিনাই নয়না জ্বৰত শোই থাকে। ওঁঠ শুকান, চকু উশাহেৰে তৰল, আৰু মনৰ ভিতৰত এক অলেখ অস্থিৰতা। মাক ফুৰফুৰীয়া সতে জলদি ফুৰে, সৰবৰাহ কৰে কঢ়ি, জলপান, ঔষধ—কিন্তু নয়নাৰ একেটা কথা—“মই আজিৰ দিনটো যাব লাগিব… যদি নোৱাৰোঁ, তেন্তে কিবা হ’ব।” মাকে বুজাব খোজে—“তই অসুস্থ, সোমবাৰে ফুল নথ’লে অলপ দেৰিতো চলিব।” কিন্তু নয়না জানে—এইটো শুধুমাত্র নৈতিক দায় নহয়; এইটো আত্মিক সন্ধিৰ শর্ত।
ঠিক সেই সন্ধিয়াতেই, কবরস্থানৰ দিশে ধোঁৱা উঠা দেখা যায়। প্ৰথমে তাক বৃষ্টাৰ বাষ্প বুলি ভাবে, কিন্তু শীঘ্ৰেই গাঁওখনৰ অলপমান মানুহে শুনে—তলৰ দিকৰ কুকুৰবোৰ চিঞৰি উঠিছে, এখন ক’লা ছাঁ বাট পাৰ হৈ গৈছে, আৰু গছৰ পাত যেন চিৰিকপিৰিককৈ কঁপি উঠিছে। এইবোৰ চিন সুকান পথাৰৰ নিচিনা স্পষ্ট, কিন্তু একো ধৰা নাযায়। সেই নিশা, গাঁওখনৰ কেইবাজনো ঘৰত অদ্ভুত অসুখ ধৰা পৰে—ঘূৰণি, ঢৌপৰা পচলতা, আৰু নিৰ্বাক উশাহ। মানুহবোৰ কয়, যেন কোনোবাই আঁৰত বহি আছে, কিবা এটাৰ অপেক্ষা কৰি আছে—যি সোমবাৰে নাহিল।
নয়নাৰ সপোনত আকৌ ধীৰাজ আহে—এইবাৰ মুখত কিবা অলপ দুখ। “মই নাযাব, কিন্তু… যদি তুমি নাহা, মই বিৰক্ত হ’ম। এই ঠাই মই বাচিছোঁ, কিয়নো তুমি মোক মানি লোৱা। মই আত্মা নহয়—মই তোৰ ওপৰত থকা বিশ্বাস। মই তোমাৰ ভিতৰতেই জীৱিত।” সপোনৰ পৰিসৰত ফুলবোৰ শুকাই যায়, একোটা এটাকৈ মাটি হৈ পৰে, আৰু তেখেতৰ আভা অলপ অলপ কৰি মলিন হয়। নয়নাই জেগাই উঠে, গামোচাৰ পৰা ফালি এটা ফুলৰ গাঁথনি বান্ধে—অসুস্থ হলেও তেওঁ কঁপা পায়েৰে ওলাই যায়। মাক কান্দে, গাঁওবাসী আচৰিত, কিন্তু তেওঁ জানে—এই সোমবাৰ নোযোৱাৰ ফলত কেবল আত্মাই নহয়, গাঁওখনে নিজেই এটি সুৰক্ষা হেৰুৱাইছে।
জোঁৰপূৰ্ণ নিশা, কুঁৱলীৰ মাজেৰে কবরস্থানত ফুল থোৱা মুহূৰ্তত, মাটিৰ সোঁতত যেন এটি শব্দ বাজে—“ধন্যবাদ।” আৰু তাৰ পিছতেই বাতাহ বন্ধ, গছৰ পাত শান্ত, কুকুৰৰ চিঞৰনি স্তব্ধ। ফুলবোৰ আকৌ সতেজ হৈ উঠে, যেন তেওঁ উপস্থিত থাকিলেই আত্মাই মাধুৰ্য পাই। এই নহয় কোনো অলৌকিকতা; এইটো এক আত্মিক উত্তৰ—যি মৰম আৰু স্মৃতিৰ মাধ্যমে মৃতকো সজীৱ ৰাখে।

***

সপ্তাহটো অতিক্রম কৰোঁতে নয়না জানে—আগন্তুক সোমবাৰটো হ’ব এটি অন্তিম সন্ধিক্ষণ। তেওঁ বুজি পেলায় যে ধীৰাজৰ আত্মা, যিয়ে তেওঁৰ জন্মৰ আগতে তেওঁৰ বাবে প্ৰাণ দিছিল, এতিয়া ফুলৰ সৌৰণ্যে আৱদ্ধ হৈ এই পৃথিৱীত আবদ্ধ হৈ আছে। আত্মাই নিশ্চয় মুক্তি বিচাৰে, কিন্তু তাক যিজনে মনে মনে বাঁধি ৰাখিছে, সেই ছোৱালীজনী—তেওঁ নিজে। জ্বৰ, ক্লান্তি, আতংক—সকলো পাৰ হৈ সোমবাৰ আহে। নয়নাই সেইদিনা তেওঁৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ ফুলগাঁথনি বনায়—এটি নৱপুষ্পেৰে গাঁথা সৰল মালা, তুলসীপাত, আৰু নিজৰ ডায়েৰিৰ পৰা এটি পৃষ্ঠা—য’ত তেওঁ লিখিছে, “আপুনি মোক জীৱন দিছিল, এতিয়া মই আপোনাক শান্তি দিব খোজো।”

আকাশৰ দিশে চাবলৈ গ’লে, সেইদিনা বৰণ আছিল বেলিৰ দৰে স্বচ্ছ, কিন্তু বতাহ অচিন। পাটৰ ঘাঁঙোতে সোঁৱৰীয়া শব্দৰ নিচিনা বাজিছিল—চিনাকি শব্দ, যেন আত্মাই নিজৰ শেষ বচন মুকলি কৰিব খুজিছিল। গাঁওখনৰ মানুহেও তাৰ বিৱৰণ দিছিল: “সন্ধিয়া সোঁৱৰৰ আগতে যেন গছবোৰ পটপটাই উঠিল। বাতাস নাই, কিন্তু শব্দ আছিল। কাকো জানো সেই ফুলবোৰ কিহৰ আছিল!”
কবরস্থানত পঠাই অহা শেষগাঁথনি লৈ নয়না তেখেতৰ কবরখনত আগবাঢ়ে। আগৰবেলাৰ মতেই নীৰৱতা, মাথোঁ এটা ক’লা চৰাই ওপৰৰ গছত বহি আছে, যেন সাক্ষী। ফুল থোৱা মুহূৰ্ততে, কালি শুকাই থকা পাথৰখন উষ্ণ অনুভূত হয়, আৰু নয়নাৰ চকুত চকুপানী ওলায়। “মই এতিয়া বুজিছোঁ… আপুনি মোৰ হ’ব নোৱাৰিলেও, মোৰ অভিভাৱক আছিল। ধন্যবাদ।”
তেওঁ ডায়েৰিৰ পৃষ্ঠাটো পাথৰৰ ওচৰত মিহলাই ৰাখে—সেই পৃষ্ঠাটোত একো অশ্ৰু পৰে, আৰু ঠিক তেতিয়াই, যেন কিছুমান শক্তিৰ মিলনত কবরস্থানে এক ধ্ৰুপদী নীৰৱতা বিয়পি পৰে। গছৰ পাত স্থিৰ, বতাহ নিস্তব্ধ, আৰু গছত থকা চৰাই উৰি যায়—মাথোঁ পৰা পকা দেউতাৰ দৰে, চুপচাপ। কবরখনৰ ওপৰত এখন দীপ্তিৰ আভা দেখা যায়, আৰু ফুলবোৰ একেধৰে থাকি থাকি ধীৰে ধীৰে মাটি বিলীন হৈ যায়—যেন ফুলবোৰে নিজেই আত্মাক লাহে লাহে মুক্ত কৰি দিলে।
সেই ৰাতি নয়নাৰ সপোনত ধীৰাজ অহা দেখা যায়—এইবাৰ কোনো আভা নাই, কোনো মলিনতা নাই—কেৱল এটি হাঁহি, এটি আশ্বাস। তেওঁ মৃদুভাৱে মাথোঁ এটুকু কয়—“তুমি মোক মনত ৰখা বুলি মই থাকি আছিলোঁ। এতিয়া তুমি মোক মুক্ত কৰি দিলে।” সপোনৰ অন্তত, ফুলবোৰে বাতাসত সুৰেৰে বাজে—যেন ফুলে আত্মাৰ সঙ্গীত গায়।

সেই সোমবাৰৰ পাছত, নয়নাই আকৌ কেতিয়াও কবরস্থানলৈ ফুল লৈ নাযায়। কিন্তু তেওঁৰ মনত সদায় থাকে এটি দীপ্তি, এটি অদৃশ্য উপস্থিতি। গাঁওখনলৈ শান্তি উভতি আহে, আৰু কবরস্থানে কেতিয়াও আকৌ অদ্ভুত শব্দ, কুকুৰৰ চিঞৰনি নাই। কেবল গছৰ তলত, এটা সৰু পাতল গুটিৰ দাঁতিত এখন নামহীন পাথৰ আছে—তাত কেউটা ফুল নাথাকে, কিন্তু যিকোনো সময় চাব, তাৰ মাটি সতেজ আৰু কোমল যেন সদায় কৃতজ্ঞতাৰ বাবে অপেক্ষা কৰি আছে।

___