কটন হোষ্টেলৰ ওচৰত

নৱীন গগৈ

২০০৮ চনৰ জুলাই মাহ। গুৱাহাটীৰ কটন কলেজৰ গেটত দাঁতি দিছিলো, দুহাতত গাঁৱৰ পৰা অনা সেউজীয়া টোপোলা-চেপা ময়ূৰী বেগ, বুকুৰ ভিতৰত ঠেলা খাই ফুৰা ধকধকনি, আৰু চকুত হাঁহি-কাঁৱলিৰে জ্বলি থকা আগন্তুক দিনৰ মিছা আশাবাদ। মই—অৰ্ণৱ গোহাঞি—পৃথিৱীৰ অন্যতম বিস্মিত গাঁওলীয়া, তেতিয়া সদ্য এই মহানগৰলৈ আহিছো। কটনৰ দক্ষিণ হোষ্টেলত ৰুম নম্বৰ ১২৯ পাইছো, যিটো মই ভাবিছিলো এক পবিত্ৰ সন্ন্যাসী-প্ৰকাৰৰ আশ্ৰম হ’ব, য’ত ছাত্ৰসকলে বই-পত্ৰ লৈ চুপচাপ পঢ়ি থাকে। কিন্তু হোষ্টেলত খোজ দিয়া মাত্ৰেই মোৰ ভ্ৰান্তি পলাই গ’ল—এতিয়া কোনোবা সুৰেৰে গীত বাজি আছে, কোনোবা চিৎকাৰি চিঞৰি কাঁইটা-পানীৰ বাল্টি লৈ দৌৰি ফুৰিছে, আৰু কোনোবা কাষৰ রুমৰ পৰা হালধীয়া চাইড-ব্যাগত থকা প্রেমপত্রৰ চমৎকাৰ উঘাটন ঘটিছে। মই যে তেতিয়া আকৌ নিজৰ কাঁইটাৰ বাল্টিখন কোণেদি থ’ম তাত হঠাৎ এজন ডিঙা ল’ৰাই মোৰ কাষলৈ আগবাঢ়ি আহি কলে, “নতুনছোৱা? বাল্টি বেছিকৈ ধৰি কা, নাইবা পলমেই হ’ব পেচত।”

সেইজন আছিল নীতিশ। মেজাজত সুৰুকাৰ, দৃষ্টিত মিঠা বিয়াহিমূখা চকু, আৰু মুখত সদায় ৰঙা হেঁপাহ। সি মোক হোষ্টেলৰ বেলেগ দুজন “সন্ত”ৰ সৈতে চিনাকি কৰাই দিলে — ডিংকু আৰু মুছাই। ডিংকু আছিল এই হোষ্টেলৰ ‘প্ৰেম কবি’; কলেজৰ ম’হীয়া সকলে সি ফেচবুকৰ ডিপি চেঞ্জ কৰিলে দুবাৰ কৈ চায়, আৰু সি সদায় কোনোবা এজনীলৈ কিজানী হালধীয়া চুটিকলা গোটাই ৰাখে। মুছাই আনহাতে একেবাৰেই বেলেগ জাতৰ ল’ৰা—সিদিনা সি ক’লে, “মই অমিতাভ বচ্চনৰ দৰে ম’বাইলত কথা কওঁ, কিন্তু কথাৰ মাজত নানাইহে ধৰে যে মই ৪০ টকা ৰিচাৰ্জৰ সীমা অতিক্ৰম কৰিছোঁ।” তেওঁলোকৰ লগত চাইনিজ চাউ খাই, ‘গুপ্ত টং’ৰ চাহ খাই, আৰু ৰাতিপুৱা বেলেগৰ বাল্টি চুৰি কৰি মুখ ধুই, মই আগবাঢ়িবলৈ ধৰিলোঁ।

হোষ্টেলৰ ৰাতিবোৰ আছিল অভিনৱ নাটকৰ মঞ্চ। ৰাতিপুৱা গোটেই হোষ্টেলত এটা অলেখ শব্দৰ সংগ্ৰহ—কোথাও “সেলফষ্টাডি”ৰ নামত লুডু খেল, ক’তো বাতৰি কাকতৰ মাজত লুকুৱাই ৰোমান্টিক চিঠিৰ তালিম। মই ৰাতিপুৱা খিৰিকিৰ ফাঁকেদি চাই দেখোঁ—কোনোবাই ছাঁ-প’ছাৰ পলিথিনত ৰখা বেগুনী মাছৰ মাজত চুপচাপ মোবাইল লুকুৱাইছে, আনবেলেগ এজনে ৰাতিপুৱা ৩ বজাত টুপলিৰে চিচিঁয়ে-চিচিঁয়ে বন্ধুজনক মাতিছে, “ওই… বেল্টটো দে, ডালডা লগত পিনিচ লাগিছে।” মোৰ দৰে সদ্য আহি পৰা “স্মিত গাঁওলীয়া”জন তেতিয়াই বুজি পালোঁ, হোষ্টেল জীৱন কেতিয়াও কেৱল বই-পত্ৰৰ মাজৰ “স্মৃতিৰ কিতাপ” নহয়। ই হ’ল সেই ঠাই—য’ত বন্ধুত্বৰ সীমা নাই, প্রেমৰ কল্পনাৰো ঠাই আছে, আৰু মাজে মাজে ট্ৰম ফ্লাস্কত চাহ নাথাকিলেও নিঃস্বাসত অনেক কথা থাকি যায়। মই আকৌ বুজিলোঁ—এইবোৰ দিন পিছলৈ ঘূৰি আহিব নোৱাৰে; কেৱল সঘনে মনত পৰিব—হোষ্টেলৰ ওচৰত, মই নতুন আহিছিলোঁ।

***

সিদিনা ৰাতিপুৱা বেলেগবোৰ দিনতকৈ অলপ বেছি সৰগৰ। ঘড়ী ৬টা বাজি আছে, মই অজানিতে কঁকালবোৰে কাঢ়ি উজাই উঠিছোঁ। বাথৰুম শাৰী দাঙি আহিছে—প্ৰতিটো ছাত্ৰ যেন যুদ্ধৰ আগৰ সৈনিক, বাল্টি হাতে টাওল বুকুত বান্ধি লাইনত থিয়। মই কালি ৰাতিৰে গুৱাহাটীৰ এখন ঠাণ্ডা দোকানৰ পৰা ৬৫ টকাৰ কাঁইটাৰ বাল্টিখন কিনিছিলোঁ—বুকুত এক চিনাকি গৰ্ভ, যেন মা-দেউতাৰ ওচৰৰ পৰা এটা স্মৃতি লৈ আহিছিলোঁ। কিন্তু তাৰ পৰা এটা নিশা গ’ল, আৰু আজি ৰাতিপুৱা মোৰ বাল্টিখন অদৃশ্য। মই প্ৰথমে ভাবিলোঁ, নিশ্চয় ভুলত ৰুমৰ বাহিৰত থৈছোঁ। পিছত দেখা পালোঁ—বাল্টিটো গৈছে মুছাইৰ ঘৰত। সি কলে, “আৰে ভাই, দেৰিত উঠি কি বাল্টি চাবা? হোষ্টেলত বাল্টিৰ মালিক কাকেইবা ক’ব পাৰি!” মই চকুত অলপ বিস্ময় আৰু অলপ ক্ষোভ লৈ পিচত উঠিলোঁ। ঠিক তেতিয়াই চাই দেখা পালোঁ ডিংকু—সেউজীয়া চাইড-ব্যাগ পিন্ধি, এডাল চিঠি পিন্ধা কপালৰ তলত, যেন কোনোবা বিপ্লৱৰ প্ৰস্তাৱ লৈ ওলাইছে।

চাইড-ব্যাগ বিপ্লৱৰ মূল কাহিনী হ’ল—ডিংকুৱে সদায় এজনী ছোৱালীক “নমস্কাৰ” কৰি, তেওঁৰ ওচৰত চাইড-ব্যাগ লৈ যাব। তেওঁৰ মতে, ছোৱালীবিলাকে চাইড-ব্যাগ পিন্ধা ছেলাক অলপ বেছি বেছি ভাল পায়, কিয়নো তাতে “sensitive yet wild” look ওলাই। মুছাই আৰু মই তেওঁৰ এই ফেশ্বন অধ্যয়নৰ ওপৰত ওঁঠে হাঁহি চেপি থাকোঁ, কিন্তু সি একো ভাবেই বিশ্বাস কৰে—চিঠিখন “দীপাশ্ৰী”লৈ, আৰু হস্তান্তৰৰ বাবে সি আজিও অতি সচেষ্ট। সি কলে, “ভাই, চাইড-ব্যাগ মানে সকলো, তাত চিঠি, চাহ, চিনিকিনি কবিতা থাকে।” মই ভাবোঁ, মোৰ হোষ্টেল জীৱন এতিয়া কেৱল কাঁইটাৰ বাল্টিৰ ৰণনীতিৰে নহয়, চাইড-ব্যাগৰ হস্তক্ষেপৰে ভৰি পৰিছে। সিদিনা, নিশা খংতে মই মোৰ ডায়েৰীত লিখিলোঁ—“গুৱাহাটী আহিছোঁ কিছুমান বৃহৎ কথা কৰিবলৈ, কিন্তু এতিয়া বাল্টি আৰু চাইড-ব্যাগত জীৱন ধৰিছে!”

ৰাতিপুৱা ৯ বজাত ক্লাছত গ’লোঁ, কিন্তু মনৰ মাজত ডিংকুৰ চিঠি, চাইড-ব্যাগ, আৰু বাল্টিৰ কথা ঘূৰি ফুৰে। হোষ্টেললৈ উভতি আহোঁতে দেখিলোঁ, মুছাই বাথৰুমৰ ওচৰত ডিংকুৰ বাল্টিটো “বেহাইৰ দৰে আগবঢ়াই” ৰাখিছে। “তই চিঠি লিখিছ? দীপাশ্ৰীক দিছ?” মই সুধিলোঁ। সি কলে, “অ’, নাই দিয়া! ঘৈণীয়েকৰ দেউতাই হেড অফ দিপাৰ্টমেণ্ট। আগেয়ে চাকৰিটো পাক, তাৰপিছত প্রেম!” মই হাঁহিলোঁ। সৰু-সুৰা ঘটনা যেন—বাল্টি চুৰি, চাইড-ব্যাগৰ কবিতা, কাষৰ রুমৰ দৰ্জাত খুন্দা খাই পৰি থকা মানুহজনৰ চিঞৰি উঠা শব্দ—এইবোৰেই আছিল হোষ্টেলৰ ছন্দ। সিদিনা মই বুজিলোঁ—যিমানেই বোকা-বোকা লাগক, এই ঘটনাবোৰেই আগলৈ আমাৰ মনত থাকিব। হোষ্টেলৰ ওচৰত—এইবোৰেই আমাৰ কেমিষ্ট্ৰি, গণিত আৰু সাহিত্য। আৰু মই আকৌ নিজৰ খোলোঁত বাল্টিখন বান্ধি, অলপ দীঘলকৈ চাই ললোঁ—বাল্টি হেৰোৱা মানেই সবহে হেৰোৱা নহয়।

***

ডিংকু হোষ্টেলৰ সেইজন পুৰাণ প্রেমিক, যিয়ে ৰাতিপুৱা চাইড-ব্যাগত চিঠি ৰাখে আৰু ৰাতিপুৱা খিৰিকিৰে চাওঁতে দীপাশ্ৰী নামৰ এজনী মিষ্টি ছোৱালীক দেখা পায় বুলি দুঃখেৰে হাঁহে। সিদিনা ৰাতিপুৱা ঘুম ভাঙিল ডিংকুৰ এখন কবিতা সদৃশ হাঁহিৰ শব্দত—“ভাই, এইখন হ’ল শেষ চিঠি। যিদৰে যুদ্ধৰ আগতে সেনাই নিজৰ শেষ খুলি লিখি থয়, সেইদৰে।” মই মুছাইৰ ফালে চাই হাঁহিলোঁ। মুছাই আছিল অলপ বাস্তৱবাদী প্ৰেম-বিরোধী, সি হাঁহি কলে, “শেষ চিঠি মানে নৱম চিঠি!” ডিংকুৰ চিঠিখন এইবাৰ চুটিকলাত লগাই দিয়া হ’ব—অতি গুপ্ত কাৰ্য্য। চুটিকলাত চিঠি লগাই ৰখা হ’ল দীপাশ্ৰীৰ বেজমেণ্ট ক্লাছৰ বহল বেঞ্চত, য’ত সি সদায় পঠি থাকে। কিন্তু চুটিকলা মানে যে চূড়ান্ত বিপদ, সেই কথা ডিংকু তেতিয়া জানো নাছিল। সিদিনা ক্লাছৰ পাছত দীপাশ্ৰীৰ বান্ধবী এগৰাকীয়ে ডিঙাটোক মাতি কৈছিল—“চুইচ কৰা বন্ধ, নজনা মানুহৰ চুটিত কিবা সেঁটে দিওঁ বুলি ভাবা, ইমান হেল্লা নাহক।” আৰু চুটিকলা খুলি ওলাল কবিতাৰ ঠাইত লিখা—“তুমি হাঁহিলে মোৰ পৃথিৱী বুলী উঠে।” শুনি ডিংকু মুখটো তেঁতেলামুখীয়া কৰি কলে, “ই কাব্যিক অপমান।”

এই ঘটনাৰ পাছত হোষ্টেলত ডিংকুক “চুটিপ্ৰেমিক” বুলি মাতিবলৈ ধৰিলে। মুছাই তেতিয়া আকৌ এপাক চিৎকাৰ কলে, “অৰ্ণৱ, সি কালি চুটিত চিঠি দিলে, আজি হ’ব পাৰি চাৰ্টত গান।” কিন্তু মই জানোঁ—ডিংকুৰ প্ৰেম আসলতে নিস্কলুষ আৰু একেবাৰে কৈশোৰেৰে ভৰা। সি দীপাশ্ৰীৰ কাষতে থিয় থাকিলে হাতত থকা বইটো উল্টাই পঠে, যেন তাক চোৱা নাই, আৰু বন্ধু-বান্ধৱীৰ মাজত নাম নোলোৱাকৈ দীপাশ্ৰীক “উ” বুলি সম্বোধন কৰে। সি ক’লে, “ভাই, মনত আছে, উনিয়ে মোলৈ এজন দেউতা সদৃশ ল’ৰাৰ দৰে চাইছিল।” মই মনতে ভাবিলোঁ—“দেউতা সদৃশ” চাৱনি আৰু প্রেমৰ সংজ্ঞা ডিংকুৱে একেলগে মিশ্ৰণ কৰিছে। তাৰ পাছদিনা ডিংকুৱে নিজৰ অভিমানত চাৰিজনক মাতি কবিতা পাঠ কৰিলে—এক অলিখিত “ব্ৰেকআপ” কবিতা। আৰু আমি, হোষ্টেলৰ বন্ধু, সি হাঁহিবলৈ ধৰাৰ পাছত বুজিলোঁ—এই অপ্ৰেমিক হৃদয়বোৰেই সঁচা হোষ্টেলৰ গীত।

সন্ধিয়া হ’ল। হোষ্টেলৰ ছাদত বতাহটো অলপ বেছি বগাবগাই ফুৰে। আমি চাৰিজনে তাত বহি চাহ খাই আছোঁ। ডিংকু সিদিনা অলপ চুপে চুপে থাকিল, কিন্তু তাৰ চকুত ৰঙা জোনাক নিদিয়ে গ’ল—সঁচাকৈয়ে সি দীপাশ্ৰীক ভাল পাইছিল। আৰু হোষ্টেলৰ এনে শত শত প্ৰেম—যিবোৰ জন্ম হয় সিঁড়ীৰ দাঁতিত, খুন্দা খাই মাফ খোৱা ওচৰত, আৰু শেষ হয় বেনাৰহীন অপ্ৰাপ্তিত। মই সিদিনা ডিংকুৰ কঁকালৰ ওচৰলৈ হাত থৈ ক’লোঁ, “ডিংকু, এই চুটিকলা যিবোৰ আজিলৈ অপমানৰ স্মৃতি, কেতিয়াবা কাব্য হ’ব। হেৰোৱাৰ বাবেই বোধ হয় গল্পবোৰ বেছি মিঠা লাগে।” আৰু আমি চাৰিজনে জানোতে-নাজানোতে হাঁহি উঠিলোঁ—যেন হাঁহিটো দীপাশ্ৰীৰ ফালে ক’তো উৰি গ’ল। হোষ্টেলৰ ছাদ, চাহ, বন্ধু, আৰু চুটিকলাৰ বিপদ—এইবোৰেই আছিল আমাৰ যৌৱনৰ সম্পদ।

***

হোষ্টেলৰ দিনবোৰত কেতিয়াবা সন্ধিয়া ৰাতিপুৱাৰ দৰে লাগিছিল—বিহুতে বাসন ধুবলৈ ফুৰা পেটিভালাৰ নিচিনা সময়বোৰো যেন সাহসিকতাৰে পৰিপূৰ্ণ। সিদিনা সন্ধিয়া, বৰষুণ পৰিছিল। পোনপটীয়াকৈ মুছাই ওলাই ক’লে, “ভাই, আজি গুপ্ট টং নাই। আজি বিয়াৰ খাম।” মই আৰু ডিংকু আচৰিত হৈ চাওঁতেই সি পাক-পতনৰ নাটকীয় মূৰ্তি লৈ ক’লে—“এটা সময় আহে, যি হ’লকৈ যাব লাগে। আৰু বিয়া মানে হ’ল—আৰু কেৰিয়াৰ নাই, কেৱল কাঁহী আৰু কপাল।” আমি তেওঁৰ এই অদ্ভুত উক্তিক বুজি নোপোৱাৰ আগতেই সি আমাক লৈ ওলাই গ’ল—তালপাতৰ ছাতি, বুট বিছাৰি পৰা ঘাঁহপাত খা গলিত, শিববাৰীৰ ওচৰৰ এটি অতি সুদূৰ গোপন ৰেষ্টুৰেণ্টলৈ। তাৰ নাম আছিল “চীন ল’টা”—এটা দুখন টেবুল থকা দোকান, য’ত ধোঁৱাত পৰিষ্কাৰ বিয়া মাত্ৰ ৩০ টকাত। তাত পিণ্ডেৰে বহি থকা এটা লোকক চাই মুছাই ক’লে, “এজন মগজুৰ ফিলচফাৰ, বিয়াৰ মাজেৰে জীৱনৰ বুৰঞ্জী বুজায়।” আৰু আচলতে, সেইজনেই আমাৰ বিয়াৰ খৰখীয়াৰ পাঠ আৰম্ভ কৰালে।

বিয়াৰ খৰখীয়াৰ মূল পাঠ আছিল—জীৱনৰ ফ্ৰাষ্টেড গ্লাচ। প্ৰতিটো চুমুকিতে তোমাৰ হৃদয় অলপ মিঠা, অলপ তেতেলা হয়। সেই সন্ধিয়াত আমি প্ৰথমবাৰৰ বাবে শুনিলোঁ, “যি মুখেৰে মিছা কবিতা লেখ, তাতকৈ চুপে চুপে বিয়া খোৱা ভাল।” ডিংকু এইবাৰ দীপাশ্ৰীৰ কথাৰ সলনি কবিতাৰ ছন্দটো বিয়াৰ গিলাচত গলাই পেলালে। মই অলপ থৰ লাগি থাকিলোঁ—অগা ধোঁৱাত ভৰা ৰেষ্টুৰেণ্ট, চিটচিটীয়া গাঁঠি, আৰু অলপ বোকা হাঁহিৰ মাজেৰে যে এই দৰে গুৱাহাটীৰ অন্তৰগা জীৱন দেখিবলৈ পোৱা যায়, সেইটো এই প্ৰথম বুজিলোঁ। মুছাই সিদিনা শেষত ক’লে, “বিয়া মানেই নশব্দ চিন্তা। হোষ্টেলৰ কথা, প্রেমৰ কথা, আৰু ৰুম নম্বৰ ১২৯ৰ চাদৰৰ তলৰ কথা—সকলো বুকুত থই ল’ব পৰা পানী।” আৰু আমি তাত বহি বহি হাঁহিলোঁ—অৰ্থ নথকা ক’বলীয়াৰ দৰে, বা কেতিয়াবা বহুদিন ধৰি হোৱা নাজনা চিনাকি হৈ ৰৈ থকা কথা যেন।

হোষ্টেললৈ উভতি আহোঁতে ৰাতি ৯টা পাৰ হৈ গৈছিল। শিৱমন্দিৰৰ ওচৰৰ জোনাকপোহৰত মই ভাবিলোঁ—এইচ দীন এইযোৰ পথ, মানুহ, আৰু বিয়াৰ লঘু ভাবেই আছিল কটন হোষ্টেলৰ ওচৰৰ চ’ৰামৰ্ক। হঠাৎ ডিংকু থমকি ৰৈ ক’লে, “ভাই, শুনিছেনে? ওচৰৰ সিঁচৰ।” আমি একেলগে কাণ পাতিলোঁ—এটা বোকা শব্দ, যেন পানীৰ নিচিনা, কিন্তু মানুহে নিৰ্মাণ কৰা। মুছাই মুখ ঢাকি হাঁহি ক’লে, “সেয়া অজ্ঞাত সিঁচৰ—দ্বিতীয় তলৰ বন্ধ পেছাবঘৰ, য’ত আজি নুপোৱা পানীৰে নিশা ওলায়।” মই আৰু ডিংকু ভয়ভৰা চাহনিৰে সি ফালে চাই থাকিলোঁ, আৰু মনতে ভাবিলোঁ—বিয়াৰ পিচত অজ্ঞাত সিঁচৰ, আৰু হোষ্টেলৰ চৌহদত লুকাই থকা শত শত ইতিহাস, যি কেতিয়াও পাঠ্যপুথিৰ অংশ নহয়। সেই ৰাতি মই মোৰ খিৰিকিৰ পৰা জোনটো চাই চুপে চুপে ভাবিলোঁ—এইবোৰেই হয়তো এজন মানুহৰ ভিতৰৰ হোচৰাবোৰ, যিবোৰ চিচিঁয়ে উজাই অহা নশব্দ সোঁতত ফুটি থাকে।

***

সপ্তাহটোৰ চাৰিবাৰ দিন আছিল গণিত ক্লাছ—অৰ্থাৎ সপ্তাহটোৰ চাৰিবাৰ মোৰ চুইফল, তুলি-খোপনি আৰু যন্ত্ৰণাৰ ফটো-এলবাম। সিদিনা বিহানতে মুছাই মোৰ কাষলৈ আহি ক’লে, “ভাই, কালি ৰাতিপুৱা তই মোৰ 0.5 mm পেনচিলটো লৈছিলি? মই বেগ চুই চাই পাই নোৱাৰিলোঁ।” মোৰ চকু মেলি মাত্ৰ পইচা-পেনচিলৰ ওপৰত দোষৰ অভিযোগ শুনা এটা অদ্ভুত ঘটনাৰ দৰে লাগিল, বিশেষকৈ হোষ্টেলত য’ত বাল্টি চুৰি সাধাৰণ, তোয়ালেৰে ট্ৰেড মাৰ্ক বান্ধি দিয়া পৰম্পৰা। মই শপত খাই ক’লোঁ, “নাই ভাই, মই নিছিলোঁ নে? হ’ব পাৰে ডিংকুৱে লৈছে।” ঠিক তেতিয়াতে ডিংকু আহি পকেটৰ পৰা সেই পেনচিলটো উলিয়ালে, আৰু লাজেৰে ক’লে, “কালি মোৰ কবিতা লিখোতে লাগিছিল। মই ভাবিছিলোঁ মুছাই অলপ নিদিব।” ঘটনাটো সৰু হ’লেও, তাৰ লগত লগ লগাই এক অলৌকিক সৰগৰ কথা হ’ল—যেতিয়া সেই পেনচিলটো ঘূৰি আহিল, তাৰ পিচৰ দিনা আমাৰ ক্লাছত এটা ভয়ংকৰ বুজাবুজি আৰম্ভ হ’ল—“গণিতৰ ভূত ওলাইছে।”

ঘটনাৰ আৰম্ভণি হ’ল, ৰাতিপুৱা বেলেগৰ দৰে আচলতে আমি সকলো মিচিকিয়াই মিচিকিয়াই ক্লাছলৈ গ’লোঁ। গণিতৰ লেকচাৰ চলি আছিল, আৰু সেইসময়তে পেছাত বহা জুনিয়ৰ এজন ছাত্ৰ হঠাৎ চিঞৰি উঠিল, “স্যাৰ, মোৰ খাতা এখনত কোনোবাই অংক লিখি গৈছে! মই তাত কালি খালি কাগজ থৈছিলোঁ!” আমি সকলে আঁতৰিহে উঠিলোঁ, কিন্তু সেয়া কেৱল আৰম্ভণি আছিল। আগন্তুক কেইদিনত কটন কলেজৰ কিছুমান জুনিয়ৰে অভিযোগ জনালে—তেওঁলোকৰ খালি খাতাত নিশা অংক দেখা যায়, আৰু সেই অংকবোৰ এতিয়ালৈকে তেওলোক শিকাই নাছিল। মুছাই একেবাৰে ভয়তে পোহৰাই উঠি ক’লে, “ভাই, এইটো হোষ্টেলৰ গণিতৰ ভূত! হয়তো কোনোবা অধ্যাপকক কেতিয়াবা ক্লাছত ধৰি থৈ দিছিল।” ডিংকু একো ভাবেই বিশ্বাস নকৰিলে, সি কলে, “ভাই, বোকা! কোনো জুনিয়ৰে সেয়া টিকটক ভিডিঅ’ৰ বাবে কৰিছে।” মই মোৰ দৃষ্টিভংগীত অলপ দোল খাই ভাবিলোঁ—আন ক’তো, কিয় মানুহবোৰৰ খালি পৃষ্ঠাত অলপ অলপ অংক উঠি আছে? ক’তো কি ৰহস্য, কি গোপন গাণিতিক বিদ্যা?

সেই নিশা মই, মুছাই আৰু ডিংকু—হোষ্টেলৰ দ্বিতীয় তলৰ কাষৰ খালি ৰুমটোত পেহা লগাম। পিন্ধা আছিল আমাৰ চিৰচেনা চাদৰ, আৰু আমাৰ লগত আছিল এখন কপাল-ভাগ্যৰ খাতা—য’ত তাৰিখ, সময় আৰু অংকবোৰ নথিভুক্ত কৰাৰ চেষ্টা চলিছিল। মই অলপ অলপ ভয়ত হাঁচি দিছিলোঁ, মুছাই সঁচাকৈয়ে হাঁহিও কৰি ল’লে, কিন্তু ডিংকু অলপ সময় পিচতেই কলে, “ভাই, হয়তো এইবোৰ অলপ আগ্ৰহী অধ্যাপকসকলৰ আত্মা। ক্লাছ পোৱা নাছিল, এতিয়া অংকৰ জৰিয়তে কবিতা লিখিছে।” আৰু যেন কথা সত্যি হ’ল, ৰাতি প্ৰায় ২.৩০ বাজি উঠি আমাৰ খাতাখনত অদ্ভুতভাবে লিখা দেখা গ’ল—“(x+3)^2 = x^2 + 6x + 9” — আমি হাঁহিলোঁ আৰু অলপ শিঙিলোঁ। জানোতে-নাজানোতে হোষ্টেলৰ পিচত থকা অন্ধকাৰ পেচাত, পেনচিলৰ আঁচত, আৰু অংকৰ মাজত এখন গোপন জগত গঢ়ি উঠিছিল। আৰু সেই ৰাতিৰ অন্তত আমি বুজিলোঁ—গণিতৰ ভূত বুলিব লাগে নে লাগে নে নহয়, কিন্তু হোষ্টেলৰ খালি পৃষ্ঠাসমূহে নিজে নিজেই কাহিনী লিখিবলৈ আৰম্ভ কৰে।

***

হোষ্টেলৰ জীৱনত নাট্যনাটিকা হ’ল হেৰোঁৱা ম’বাইলৰ ৰিংটোনৰ দৰে—হঠাৎ আওঁৰি উঠে, সকলো দৌৰ লগায়, আৰু শেষত কোনোবাই হাঁহি বা কান্দোনেৰে তাৰ পৰা ওলাই আহে। সেই বছৰ কটন কলেজৰ শাৰদ উৎসৱত দক্ষিণ হোষ্টেলৰ দায়িত্ব আছিল এগৰাকী ছাত্ৰ-নাট্য মঞ্চস্থ কৰা। মুছাই আচলতে সদায় কমেডিত আগবাঢ়ি থাকে, কিন্তু সিদিনা আচম্বিতে মই, অৰ্ণৱ গোহাঞিয়ে, মুখ্য চৰিত্ৰ পোৱাৰ বাতৰি পাই যেন দুচকু মেলিব নোৱাৰিলোঁ। নাটকৰ নাম আছিল — “উকিল পাণবৰুৱা আৰু গুৱাহাটীৰ ঘোঁৰা” — এটা নিখুঁত অৱাস্তব নাটক, য’ত মই হ’ব লাগিছিল উকিল, যিয়ে প্ৰতিপক্ষক কবিতাৰ দায়ত্মত দোষী সাব্যস্ত কৰে। নাটকৰ ৰচনাৰে পৰাই আৰম্ভ হ’ল হোষ্টেলত এটা নতুন দৃষ্টিভংগীৰ প্ৰবাহ — ডিংকু চিঠি লিখাৰ বদলে সংলাপ লিখিবলৈ ধৰিলে, মুছাই নাটকত “চুৰ”ৰ চৰিত্ৰত নিজকে এতিয়া প্ৰকৃতপক্ষে চিনিবলৈ ধৰিলে, আৰু মই খং-হাস্যৰ মাজত ৰঙা গালৰ উকিলৰ ছদ্মবেশেৰে ৰাতি আয়নাৰ সন্মুখত ৰিহাৰ্ছেল চলাই থাকিলোঁ।

প্রাক-নাট্য পৰ্যন্ত আমাৰ দিনবোৰ আছিল চেঁচা, পচা আৰু হাহিঃৰে ভৰা। ৰাতিপুৱা আটাইতকৈ আগত উঠি স্ক্ৰিপ্ট মুখস্থ কৰা, মুছাইৰ নাটকীয় হাতৰ ভংগী ঠিক কৰা, আৰু ডিংকুৰ সংলাপত “মোৰ প্ৰেম অখণ্ডনীয়” বুলি অন্তৰ্ভুক্ত কৰোৱাটো হৈ পৰিছিল এক ৰোজনামচা। নাটক হোৱাৰ ঠিক এক দিন আগতে মঞ্চ সাজিবলৈ আমি যেতিয়া কলেজ অডিটৰিয়ামত গৈছিলোঁ, তেতিয়া এজনে কলে—“এটা নাটকত কিমান পাগলামি সম্ভব?” মই হাঁহি ক’লোঁ, “আমাৰ নাটকটো চাওক, আপুনি স্বীকাৰ কৰিব!” শেষদিনা মঞ্চত উঠাৰ সময়ত মোৰ গা ঠাণ্ডা হৈ আহিল—চকুৰ সন্মুখত বহি আছে ২০০ জন শিক্ষয়িত্ৰী, অধ্যাপক, জুনিয়ৰ-ছিনিয়ৰ। ঢপ ঢপ শব্দত পজামাৰ তলত কাপিছে মোৰ ভঁৰাল, কিন্তু মনত পৰে—ডিংকুৱে কোৱা কথা, “তই তেতিয়া সাহসিক—যেতিয়া তই হাঁহিব পৰা ভয়ক।” নাটক আৰম্ভ হ’ল—মই হাঁহি মাৰি ক’লোঁ, “এই আদালতত আজিৰ দায় হৈছে — প্রেম বনাম ন্যায়,” আৰু সমগ্ৰ অডিটৰিয়ামত বাজি উঠিল হাঁহিৰ উল্লাস।

নাটক শেষ হোৱাৰ পাছত আমি বেলেগে অলপ সময়স্থগিত হৈ ৰ’লোঁ—হাস্যৰ হিল্লোল, চিঞৰি চিঞৰি হাঁহা, আৰু উকিল পাণবৰুৱাৰ সংলাপত অলপ প্রেমৰ সুৰেৰে উত্তাল হৈছিল কলেজৰ হ’ল। মোৰ অন্তৰত এটা ধৰণৰ গৰ্বৰ ঢৌ উঠিছিল—নাটকৰ বাবে নহয়, বন্ধু আৰু হোষ্টেলৰ বাবে। ডিংকু ক’বলৈ ধৰিলে সি নাটকলৈ দীপাশ্ৰীক নিমন্ত্ৰণ জনাইছিল, যদিও সি আহিছিল নে নহয়, সেয়া ক’ব পৰা নগল। মুছাই জয়ৰ ভঙিতে বলতলীত উঠিল আৰু গম্ভীৰ গলাৰে ক’লে, “ভাই, মই কোনো দিন চুৰ হ’লো বুলি বেছি লাজ পাওঁ নাছিলো!” আমি সকলো জনে হাঁহিলোঁ। সিদিনা ৰাতি আমি হোষ্টেলৰ ছাদত বহি ক’লোঁ—“এই নাটকটো নাছিল নাটক, এইটো আছিল হোষ্টেলৰ প্ৰতিবিম্ব।” আৰু মই বুজিলোঁ—নাটকৰ অন্তত আমি সকলোৰে ভিতৰত অলপকৈ উকিল পাণবৰুৱা হৈ উঠিছোঁ; সঁচা বা মিছা নোহোৱাকৈ, অন্ততপক্ষে অকপটে হাঁহি দিব পৰা মানুহ।

***

জুন মাহৰ শেষ আৰু গুৱাহাটীৰ আকাশত বৰষুণে আধা-খোলা জানালিৰ মাজেদি বিদায়ৰ গান গাই আছিল। কটন কলেজৰ পৰা ছেমিষ্টাৰৰ পৰীক্ষা মুকলি হোৱাৰ লগে লগে হোষ্টেলত এক উদাসীন স্তব্ধতা নামি আহিছিল—যি পইচাৰ পাছত চাহ ল’বলৈ দৌৰি ফুৰা ল’ৰা-ছোৱালীবিলাক, সেইবোৰে এতিয়া টুপ টুপে কাপোৰ গোচাই থাকে। সিদিনা ৰাতিপুৱা মই ঘুমৰপৰা উঠি দেখিলোঁ—ডিংকুৰ খাটৰ ওপৰত এখন খালী ডায়েৰী, আৰু মুছাইৰ হেমন্ত কুমাৰৰ গীত। ঘৰত আহিবলৈ কেইদিনমান বাকি, আৰু তাৰ আগতেই আমি ঠিক কৰিলে—শেষ ৰাতি, বন্ধুত্বৰ এক গোপন প্ৰতিজ্ঞা কৰা হ’ব। যিমানেই কপালত লিখা থাকে, আমি জানোঁ—এইবোৰ মুখ, এইবোৰ হাঁহি, আৰু এইবোৰ গন্ধ—আগন্তুক জীৱনৰ চিঠিত আকৌ আঁকি পাব নোৱাৰো। আমি সিদিনা ৰাতিপুৱা “ছাদ অভিযান” ঘোষণা কৰিলোঁ। লাইট অফ হোৱাৰ পাছত আমি চাৰিজনে মাচুল, চানাচুৰ, চাহ, আৰু স্মৃতি লৈ ছাদত উঠিলোঁ—যিখন ছাদত বহুদিন আগতে ডিংকুৱে দীপাশ্ৰীৰ চকুত “পাহি ৰঙা সেউজীয়া” বুলিছিল।

ছাদত আমি বহি থাকোঁতেই বৰষুণৰ হালধীয়া বতাহবোৰ ফুটি ফুটি ওলাইছিল—যেন সকলোকে বিদায় দিব খুজে। ডিংকু অলপ চুপে চুপে আছিল, মুছাই চকুত অনাগত পাটিগণিতৰ ভয় নহয়, যেন অলপ একাকীত্ব লৈ বহি আছিল। মই ৰাতিপুৱা হাতত লোৱা এখন ফটোৰ ওপৰত চাহৰ ছপ দেখিলোঁ—ডিংকু, মুছাই আৰু মই—হোষ্টেলৰ ওপজা সন্তান যেন লাগিল। ডিংকু সিদিনা হঠাৎ কলে, “ভাই, মই আজিকালি পাহৰিব খোজোঁ, কিন্তু তই জান’—পাহৰিব পৰা নাযায়। বিশেষকৈ—পুৰণি চিপাচপা বাল্টি, চুটিকলাৰ চিঠি, আৰু ছাদত বহি হোৱা বন্ধুজনৰ হাঁহি।” মুছাই চকুলৈ চাই থাকিল—হাস্যৰ লোক, তেও সিদিনা অলপ চুপ আছিল। মই কৈছিলোঁ, “বন্ধুত্ব মানে কি জানো? এদিন নাই হোৱা মানুহজনক আকৌ কোনো একদিন ঠিক লাগিব খুজি ফোন লোৱা।” আমি হাতত চাহৰ গিলাচ ধৰি, বতাহত ভাঁহি ফুৰা কথাসকলৰ মাজত একে লগে হ’ব পাৰা সময়বোৰ উলংঘা কৰিবলৈ প্রতিজ্ঞা কৰিছিলোঁ। “পৰীক্ষাত ফেল হ’লো বুলিও ফোন কৰিম, কিন্তু বন্ধুত্বৰ লগত কেতিয়াও পেছাটো নেলগাওঁ”—মুছাই ক’লে।

ঘড়ী ১২টা পাৰ হ’ল। হোষ্টেলৰ তলৰ পেচাত কিবা শব্দ উঠিল, যেন বহুবছৰ ধৰি টং-চাউ খোৱা চাকি এখন আপুনি আপুনিত গলিবলৈ ধৰিছে। মই খিয়ালি খিয়ালি ক’লোঁ—“এই দিনবোৰ পাৰ হৈ যাব, কিন্তু আমি আমাৰ ভিতৰত হোষ্টেল ৰাখিম। ঠিক যেন ডিংকুৰ সেই চাইড-ব্যাগত লগা চিঠিখন—লিখা শেষ হ’ব, পাঠক পাহৰি যাব, কিন্তু কাগজৰ পৰাহি পাহৰিব নোৱাৰে।” সিদিনা ছাদত আমি চাৰিজনে নিঃশব্দে কপালত হাত দি কথা দিছিলোঁ—বন্ধুত্ব কোনো ৰোল নম্বৰ নহয়, ই পৰীক্ষাত নম্বৰ নোপোৱা সময়ত সংগী হৈ থাকিব। আৰু আমি চুক চুকাই হালধীয়া জানালিৰে ফুৰি ফুৰি ফুৰি বহা অন্ধকাৰক অলপ অলপ চুটি শব্দত নমস্কাৰ জনাই উঠিলোঁ—“ভাল পাইছিলোঁ, হোষ্টেল।” আৰু সেই নিশা আমি, শেষ ৰাতিৰে, বন্ধুত্বৰ শীৰ্ষত দীঘলকৈ ওঁঠে হাঁহিলোঁ—হাজাৰ শব্দ, আৰু একেটা প্রতিজ্ঞা: “পুনৰ দেখা হ’ব।”

***

পাঁচ বছৰ পাছত গুৱাহাটীলৈ ঘূৰিলোঁ—হাতত এখন নিমন্ত্ৰণ পত্ৰ, কটন কলেজৰ ৰিইউনিয়ন। গুৱাহাটীৰ ৰেল ষ্টেশনৰ পৰা ওলাই আহোঁতে হঠাৎ লাজ লগা বতাহৰ মাজেৰে কাণত বাজি উঠিল—“ভাই, তই বুজিছ? হোষ্টেলটো এতিয়া নতুন ৰঙেৰে ৰঙিন, কিন্তু লাইনত বাল্টি থোৱা নিয়ম এখনো আগৰ দৰে!” ক’ৰ পৰা ক’লৈ যে মন উৰি গ’ল—ডিংকুৰ কবিতাৰ খালী খাতাত, মুছাইৰ নাটকৰ সংলাপত, আৰু মই—বাল্টিৰ মালিক হোৱাৰ দাবীত দাঁতিত দাঁতি দিছিলোঁ। আজি মই আকৌ হোষ্টেলৰ গেটত দাঁতিছো—সামান্যজোপাৰ মাজেদি এক চকু ভৰা স্মৃতিৰ বতাহ বয়। ভিতৰলৈ খোজ দিওঁতেই দেখা পালোঁ—ডিংকু এখন কবিতা পঠাইছে লাহে লাহে, আৰু মুছাই ফোনত “নতুন জেনাৰেচন”ক বাল্টি বচাওঁ বুলি বুজাইছে। মোৰ চাৰিওফালে আগৰ ৰঙা-হালধীয়া দেওালবোৰ আজিও সদায়ৰ দৰে হাঁহি মাৰি আছে—কেৱল তাৰ কোলাৰ পৰা আজিৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ নতুন স্বৰ উঠে।

হোষ্টেলত ঢুকি জোৱাৰ লগে লগে চকু এটাই পোনে গ’ল ৰুম নম্বৰ ১২৯লৈ। খুলি চাইছোঁ—এজন নতুন ল’ৰা চাইড-ব্যাগ লৈ চাইছে, তাৰ টেবুলত এখন কবিতাৰ খাতা। মই চুপে চুপে হাঁহিলোঁ, যেন মোৰ জীৱনৰ কোনো এটা খণ্ডত আমি এইটোৱেই আছিলোঁ—সেই চাইড-ব্যাগ, সেই চিঠি, আৰু সেই অলেখ অপ্ৰাপ্তিৰ ছাঁ। ডিংকু ক’লে, “ভাই, দীপাশ্ৰী বিয়া কৰাইছে হ’ল। মই কবিতা বন্ধ কৰা নাই, কিন্তু দুখবোৰক গানে ৰূপ দিছোঁ।” মুছাই আহি মিঠা হাঁহি মাৰি কলে, “মই এতিয়া এখন স্কুলত শিক্ষক, কিন্তু বাল্টি চুৰিৰ অভ্যাস এতিয়ালৈও যায় নি।” আমি তিনিজনে ৰাতিপুৱা ছাদলৈ উঠিলোঁ—তেতিয়াও আগৰ দৰে জোন পোহৰ, কাষৰ চেমেন্টৰ বেঞ্চ, আৰু উৰি ফুৰা চিনাকি বতাহ। মই হাতত এখন ডায়েৰী লৈ চুপে চুপে লিখি থ’লোঁ—“কটন হোষ্টেল মানে কেৱল বহুত ৰাতি হ’বলৈ দিয়া এখন ঠাই নহয়। ই মানে—চিনাকি মুখৰ ভাঁহৰ মাজেৰে উৰা স্মৃতিৰ গীত।”

আজি আমি সকলোজনে হোষ্টেলৰ চৌহদটো ঘূৰি ঘূৰি চাইছিলোঁ। ডিংকু খিৰিকিৰ তলত আগৰ দৰে চাইছিল, মুছাই কাষৰ বাথৰুমত ঢুকি ক’লে, “এতিয়াও ধুপ নাথাকে, জয় হোক।” মই শেষত বুজনি পালোঁ—এই ঠাই আমাৰ ভিতৰত বহি আছে। হোষ্টেল মানে কেবল বিছনাৰ নম্বৰ নহয়, বা পিয়াজৰ চাহৰ দোকান নহয়—এই হোষ্টেল আছিল আমাৰ যৌৱনৰ প্ৰবাহ, জোনাকপোহৰী বন্ধুতা, আৰু শেষ নিশাৰ প্ৰতিজ্ঞা। আমি বিদায় লৈছোঁ, কিন্তু জানো—মুছাই, ডিংকু আৰু মই, চাৰিটা বাল্টি, এখন চাইড-ব্যাগ আৰু এখন খালি খাতা লৈ কেতিয়াবা আকৌ ঘূৰি আহিম—হোষ্টেলৰ ওচৰত। কিয়নো আমাৰ কাহিনী শেষ নহয়, কেবল অলপ সময়ৰ বাবে ছুটি।

—