ইন্দ্ৰাণী বৰা
১
পুৱাৰ কুঁৱলীৰে ঢকা পাহাৰৰ কোলাত থকা নিস্তব্ধ, কুঁৱলীৰে আবৃত এক গাঁও—নিধন নগৰ। নামটো শুনিলেই যেন সময়ৰ অন্ধকাৰত গুঁজি থকা কিবা এটা অতীতৰ ছাঁ যেন অনুভূত হয়। তিনিঘণ্টাৰ দীৰ্ঘ যাত্ৰাৰ অন্তত ড° অভিষেক বৰাৰ গাড়ীখন পাহাৰ বগা কাঁচপথত ধূলি উৰুৱাই আহি গাঁওখনত ভৰি দিলে। সেই সময়ত যেন সময় থমকি ৰ’ল—অভিষেকৰ হিয়াত এক গম্ভীৰ অনুভূতিৰ সোঁতৰ দৰে কিবা এটা বোৱ খাই গ’ল। গাঁওখন বন-জংগলেৰে ঘেরা, যেন কিছুমান বুঢ়া গছ পাহাৰখন আগলে ৰখা পুৰণা সৈনিক। ওঁঠালিৰ দৰে স্তব্ধতাৰ মাজত গাঁওখন থিয় হৈ আছে, যেন কিবা এটা লুকাই থকা সত্যৰ পাহাৰীয়া প্রহেলিকা। গাঁওবাসী খুব কম সংখ্যাত—বুঢ়া, অভিজ্ঞ মুখ, যি কোনো নতুন মুখ দেখিলে উৎসুকতাৰে নলগাকৈ ভয় আৰু বিস্ময়ৰে চাই থাকে। এই পাহাৰৰ কাষৰ ঘাঁহৰ ছাঁত বহি থকা মণি কাকাই হয়তো গাঁওখনৰ একমাত্ৰ জীৱন্ত কিম্বদন্তী। অভিষেকে ওচৰ চাপি যোৱাৰ লগে লগে তেওঁৰ কাষৰ কুকুৰজনে যেন কিবা অচিন চিন অনুভৱ কৰি কান সলাই চাই থাকিল। “তুমি হয়তো সেই তাম্ৰপাতটোৰ কথা জানিছা”—মণি কাকাৰ গম্ভীৰ কণ্ঠই যেন গাঁওখনৰ নীৰৱতাৰ বুকু ছিঙি মাত দিলে।
এই গাঁওলৈ আহাৰ আগতে, অভিষেক জানিছিল যে তাম্ৰপাতৰ গুপ্তবাণী এটাৰ পৰা আহ্বান পাইছে তেওঁ। তাম্ৰপাতটোৰ মাজত আছিল এক পুৰণি সংকেত—“নিধন নগৰৰ তলত আছে এক গুপ্ত পথ, যিটো খুলিব কেৱল সঁচা মনৰ আগত।” ড° অভিষেক বৰা, গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ইতিহাস বিভাগৰ অধ্যাপক, বিগত দহ বছৰৰ পৰাই অসমীয়াৰ ইতিহাসৰ অন্তৰ্নিহিত ৰহস্যৰ সন্ধানত কাৰ্যৰত। তেওঁৰ চহৰীয়া জগত, বৈজ্ঞানিক যুক্তি আৰু গৱেষণাৰ অংক-বিন্যাসৰ পৰা পলাই আহিছিল এক ধূসৰ, অলেখ বৰ্ষৰ স্মৃতিৰে ঠাস খোৱা পৰিৱেশৰ ভিতৰত। গাঁওখন যেন সেই সময়ৰ এক প্ৰৱাহ, য’ত তাম্ৰপাত, কিম্বদন্তী আৰু গাঁওবাসীৰ সঁচা অথবা মিছা ভয় একেলগে মিলি এক বিৰল বস্ত্ৰ বুনিছে।
গাঁওখনৰ মাজত এটা গৰাখুটি মাৰা পথ আছে, যি সোমাই গৈছে পাহাৰৰ কোলাত। সেই পথটোলৈ গাঁওবাসী কেতিয়াও যাব নোখোজে। মণি কাকাৰ মতে, বহু বছৰ আগতে এজন ৰজাই সেই পথৰ জোখে এখন গুপ্তগুহা নিৰ্মাণ কৰিছিল। “সেই গুহাৰ ভিতৰত আছে তেওঁৰ ধন-সম্পদ, আৰু তেওঁৰ আত্মাৰ দৰ্শন”—মণি কাকাৰ চকুত বিজুলিৰে গধুৰ ইতিহাসৰ ক্ষীণ জ্যোতি যেন জ্বলি উঠিল। অভিষেক বুজি পালে—এই গাঁওয়ে কেৱল এটা ঠাই নহয়, ই এক প্ৰকৃত তদন্তৰ ক্ষেত্ৰ। গাঁওখনৰ দৰবাৰ ঘৰত থকা এখন পাথৰৰ ফলক, য’ত উৎকীর্ণ আছে অচিন লেখ—‘বজ্ৰগুহাৰ দ্বাৰ কেৱল সাহসীকেই খোলে’। নিশা, অভিষেকে শুনিলে পাহাৰৰ পৰা অহা এক গম্ভীৰ গৰ্জন। যেন মাটিৰ তলত কিবা বিশাল জীৱ তন্দ্ৰাৰ পৰা জাগি উঠিছে। তেওঁ জানে—ই অলংকাৰ নহয়, এক গুপ্ত সংকেত।
সেই ৰাতি, অভিষেক তেওঁৰ নথিপত্ৰবোৰ তাল মিলাই নিজে নিজে কয়, “মই একো গোৱাই নাহিছোঁ, এইবাৰ কিম্বদন্তীক সত্য বনাই দিব লাগিব।” তেওঁ যোগাযোগ কৰে তেওঁৰ তিনিজন বিশ্বস্ত বন্ধুক—ভূগোলবিদ মীমাংসা হাজৰিকা, ভূগর্ভবিজ্ঞানী অনুপম গোস্বামী আৰু প্ৰাক্তন সেনা বিষয়া নিখিল শৰ্মাক। তেওঁলোকক কয়, “এটা অভিযানত যাব লাগিব, যি কেৱল মানসিক শক্তি নহয়, সময়, বিশ্বাস আৰু সহমৰণৰ নিৰীক্ষা।” ফোনৰ ওপৰফালে নিশা অৱধি নীৰৱতা—পিছত নিখিলৰ মাত আহে, “তই আগবাঢ়, আমি ওলাই আহিম।” অভিষেক বুজি পালে—এইটো কেৱল এটা অভিযান নহয়, এটা সময়ৰ ছাঁ বিচাৰি সঁচাৰ দিশে পঢ়ি যোৱা পদচিহ্নৰ আৰম্ভণি। নিধন নগৰ—এক দৃষ্টান্ত, এটা পৰীক্ষা, আৰু সম্ভবত: অসমীয়াৰ ৰহস্যময় ইতিহাসৰ এটি গুপ্ত শাখা।
২
পুৱাৰ সূৰ্য উঠাৰ আগতে অভিষেক গছৰ ছাঁত বহি নিজৰ নথিপত্ৰবোৰ উলিয়াই চাবলৈ ধৰিলে। সৰু বয়সৰে পৰা পুৰণি লিপি, অসমীয়াৰ ধ্বংস প্ৰাচীনতা, আৰু বিশেষকৈ মধ্যযুগীয় ৰাজদৰবাৰৰ গুপ্ত সংকেতৰ বিষয়ত তেওঁৰ এক অমোচনীয় মোহ আছিল। মণি কাকাৰ মুখেৰে শুনা সেই পাথৰৰ ফলকৰ অচিন উক্তিটো তেওঁৰ মনৰ ভিতৰত আকৌ বাজি উঠিল—”বজ্ৰগুহাৰ দ্বাৰ কেৱল সাহসীকেই খোলে”। এই বাক্যটো তেওঁৰ সংগ্ৰহত থকা এটি অর্ধভগ্ন তাম্ৰপতাত পোৱা সংকেতৰ লগত অতি ৰহস্যজনকভাৱে মিল খাইছিল। সেই তাম্ৰপাতখন তিনিবছৰ আগতে মজুলীৰ এটা ধ্বংসস্তূপত পোৱা হৈছিল। বৰ্তমান অভিষেকৰ চকুত সেই পাণ্ডুলিপিখন উদ্ভাসিত হৈ পৰিছে। পৃষ্ঠাটোৰ শেষত উৎকীর্ণ আছিল—”পথ য’ত ধ্বনি শুনা নাযায়, সেয়াই সত্য পথ।” এই বাক্যটাই যেন গোটেই নিধন নগৰ অভিযানৰ মূল চাবিকাঠি। এই সংকেতৰ মানে কি? এটা নিস্তব্ধ গুহা? এটা শব্দহীন চেম্বাৰ? সেই সন্ধান কৰিবলৈ প্ৰয়োজন আছিল মাটিৰ তলৰ মানচিত্ৰ, আৰু সেয়া জানিবৰ বাবে তেওঁ অপেক্ষা কৰিছিল অনুপমৰ।
অভিষেকৰ মোবাইলত এটা সংকেতহীন অৱস্থাৰ মাজতো ৰাতিপুৱা এবেলিকা মেছেজ আহিল—“মই হিলাকান্দিত, বিয়লি পুৱা উপস্থিত হ’ম।” এইটো আছিল অনুপমৰ। দুপৰীয়া সময়ত মীমাংসা হাজৰিকাও আহি পালে। মাটিৰ গঠন, উপ-ভূগতত্ত্ব আৰু স্থান-ৰেখাঙ্কনৰ স্নাতকোত্তৰ শিক্ষাৰে তেওঁৰ তীক্ষ্ণ দৃষ্টিৰে গাঁওখনৰ পাৰিপাৰ্শ্বিকতা অধ্যয়ন কৰিলে। তেওঁ জানিবলৈ দিলে—“এই গাঁওখনৰ ওচৰত মাটিৰ তলত ফাঁপা গঠন দেখা গৈছে, বিশেষকৈ সেই বন্ধ পথটোৰ কাষত। গাঁওখনৰ তলত হয়তো প্ৰাকৃতিক অথবা নিৰ্মিত চেম্বাৰ আছে।” তেওঁ তাৰ লগে লগে এটা কাগজত এটা অঙ্কন কৰিলে—য’ত দেখা গৈছিল গাঁওখনৰ পৰা ওপৰলৈ উঠা পথ, আৰু তাৰ তলত ভগ্ন উল্লম্ব রেখা—যেন সেই পথৰ তলত একাধিক খালিৰ চেম্বাৰ। মীমাংসাৰ অনুমান আছিল—এই গাঁওখনৰ পাহাৰৰ গাঁতত প্ৰাচীন সভ্যতাৰ গুপ্ত নিৰ্মাণ আছে, যাৰ প্ৰৱেশদ্বাৰ হয়তো বন্ধ পাথৰৰ ওপৰত থকা গছত লুকাই আছে। অভিষেক আৰু মীমাংসাই সেই পথটো বেয়াকৈ পৰ্যবেক্ষণ কৰিলে—বাঁহেৰে ঘেৰা, শিলৰ ওপৰত আলফা আকৃতিৰ এক শিলৰ ফলক, য’ত এক আঙুলিৰ খুন্দা আকাৰ।
বিয়লি ৪ বজাৰ আগত, গাঁওখনৰ উপচাৰ পথত হঠাৎ এখন জীপ আহি ৰ’ল। বাহিৰ ওলাই আহিল নিখিল শৰ্মা—ছাটো ঘূৰি থকা চুলিত, চকুত বাঘৰ দৰে চকচকীয়া দৃঢ়তা, আৰু পিঠিত এটা কেমেল বেগ। তেওঁ চিঞৰি ক’লে—”অভিষেক, মই আহিলোঁ! আৰু এইবাৰ মই যাব পাৰিম য’ত আগতে সেনাইও নাছিল।” গাঁওখনৰ বহল চৌহদত তেওঁলোক মূখামূখি বহি গম্ভীৰ পৰিকল্পনা কৰিলে। অভিষেকে তাম্ৰপাতৰ কথাৰে আৰম্ভ কৰিলে, তাৰপিছত মীমাংসাৰ মানচিত্ৰ আৰু অনুপমৰ উপাত্ত; নিখিলে তাক সামৰি কলে—”এইটো মাত্ৰ অভিযান নহয়, এইটো হৈছে বুদ্ধি আৰু সাহসৰ পৰীক্ষা।” নিশা পৰিল, জুপুৰি বতাহ, দূৰ পাহাৰত বগা ধোঁৱা যেন উঠি আছে—মণি কাকাই ক’লে, “সেই পাহাৰত গছবোৰ নিশা শুই নায়, তেতিয়াহে শব্দ পায়।” এই কথাটোৱে নিখিলক সতৰ্ক কৰিলে। তেওঁ সকীয়াই দিলে—”সন্ধ্যাত বেছি গভীৰ গহ্বৰলৈ নাযাওক, কেতিয়াবা ঘূৰাই নিদিয়ে।”
পুৱা ৬ বজাৰ সময়ত, তেওঁলোকে অভিযান আৰম্ভ কৰিলে—প্ৰথম গন্তব্য: বন্ধ শিলৰ পথ। সৰু টর্চ, ৰচি, নক্সা আৰু GPS ল’ই আগবাঢ়ি গ’ল। পথটোত অজস্ৰ শিলৰ চিহ্ন, যেন কেতিয়াবা বহুতো ভিন্ন জাতিৰ মানুহে ইয়াৰ ব্যৱহাৰ কৰিছিল। অনুপমে পথৰ মুখত এটা লোহাৰ পাতৰ নিচিনাকৈ চেম্বাৰৰ সূক্ষ্ম অংশ বিচাৰি উলিয়ালে—যাক বাহ্যত কোনো চকু দেখা নাছিল। সেই অংশটোত খুন্দা দিয়া হ’ল, আৰু তাত এটা তীক্ষ্ণ ধ্বনি উৎপন্ন হ’ল—যেন শূন্যতাত ধ্বনি পাৰ হ’ল। অভিষেক তাম্ৰপাতৰ কথাটোৰ কথা মনত পেলালে—”পথ য’ত ধ্বনি শুনা নাযায়…” তেওঁ বাঁওফালে পা আগবঢ়ালে—সেই দিশে কোনো আওজ নাহিল। নিখিল চকু ল’ই কলে—”এই দিশে যাওঁ, মই আগত থাকিম।” গাঁওখনৰ পৰা ৩০ মিটাৰ দূৰত এই বিশেষ পাথৰৰ অংশত একটুখিনি টানি দেখাতেই, স্ফটিকৰ দৰে এটা শিল আঁতৰিল—আরু তাৰ পিছত এটা অন্ধকাৰ পথ উন্মোচিত হ’ল। চাৰিজনে মুখলৈ টর্চ লৈ গুহাৰ ভিতৰত সোমাল, আরু সেয়া আছিল গোটেই অভিযানের প্ৰথম সাফল্য—এক সত্য গুপ্ত পথৰ সন্ধান।
৩
অন্ধকাৰ পথৰ মুখেৰে যেতিয়া চাৰিজনে গুহাৰ ভিতৰত প্ৰবেশ কৰিলে, তেতিয়া প্ৰাকৃতিক পাথৰৰ গাঁথনি আৰু ঠাণ্ডা, আর্দ্র বতাহে তেওঁলোকক স্বাগতম জনালে। ভিতৰলৈ সোমাই গৈ থকা পথটো চোকা-চাপৰা, আৰু কেতিয়াবা পাথৰৰ খিলান যেন প্ৰাকৃতিক গথিক ভাস্কৰ্যৰ দৰে ওফৰি আহিছিল। অভিষেকৰ হাতত থকা টর্চৰ পোহৰত দেখা পালে—শিলৰ গাঁথনিৰ ওপৰত উৎকীর্ণ আছে কিছু চিহ্ন, যি যেন প্ৰাচীন অসমীয়া বর্ণৰ উদ্ভব কালৰ পৰ্যায়ৰ। তেওঁ মনত গাণিতিক অনুক্ৰম আঁকিলে, আৰু চিহ্নবোৰৰ মাজত এটা নিয়মিততা ধৰা পৰিল। সেই সংকেতবোৰ বুজিবলৈ সময় লাগিব, কিন্তু এটা নিশ্চিত হ’ল—এই গুহা কেৱল শিলৰ গাঁথনি নহয়, ই এক প্ৰাচীন জ্ঞানৰ ভাণ্ডাৰ।
নিখিল আগভাগত আগবাঢ়ি গৈছিল, তেওঁৰ হাতত আছিল সেনা বাহিনীত ব্যৱহাৰ কৰা ইনফ্ৰাৰেড স্কেনাৰ। হঠাৎ, স্কেনাৰত এখন আৱদ্ধ দৰজাৰ ছবি দেখা পালে, যিটো মাটিৰ তলৰ ২০ মিটাৰ গভীৰত আছিল। মীমাংসাই চিঞৰি কলে—“এইটো হয়তো সেই ‘বজ্ৰগুহা’! যাৰ উল্লেখ পাণ্ডুলিপিত আছিল।” তেওঁলোক একেদৰে অভিযান চলাই, আৰু গুহাটোৰ মাজত এটা গগনচুম্বী কক্ষত উপস্থিত হ’ল। সেই ঠাইত আছিল এখন বৃহৎ পাথৰৰ ফলক, য’ত উৎকীর্ণ আছিল—“এই গৰাখুটিৰ অন্তত আছে সত্যৰ শিখা, কেতিয়াও কোৱা নহ’ল; কেৱল সাহসীয়ে শুনে।” অনুপমে লক্ষ্য কৰিলে—পাথৰৰ গাঁথনিৰ ঠাইত ঠাইত হ’লকা সোঁহাৰি আছে, যাৰ আঁৰত হয়তো ইণ্ডেন্টেড ছেম্বাৰ বা গোপন গেটৱে আছে। অভিষেক সেই ক্ষণত অনুভৱ কৰিলে—ই কোনো সাধাৰণ অভিযান নহয়, ই হৈছে ধ্বংস হোৱা এক বৌদ্ধ-তান্ত্ৰিক ঐতিহ্যৰ প্ৰৱেশপথ।
সন্ধ্যা নামি আহিছিল, গুহাৰ ভিতৰত অকস্মাৎ টৰ্চৰ পোহৰত এটা ছাঁ দৌৰি গ’ল। নিখিলে চিঞৰি ক’লে—“সাৱধান! কিবা আছে ইয়াত।” সেই সময়ত গুহাৰ পৰা ওলাল হাওঁফাওঁ শব্দ, যেন কোনোবা শ শ বছৰৰ পৰা তন্দ্ৰাত থকা কিবা একে মূৰ্তি সজাগ হ’ল। মীমাংসাই ক’লে—“এই শব্দটো প্ৰাকৃতিক নহয়, কিবা গাত যান্ত্রিক সঁজুলিৰ দৰে।” তেওঁলোক এগৰাকী এগৰাকী কৰি গভীৰতলৈ আগবাঢ়িল। এক সময়ত অভিষেকে নিজৰ টর্চৰ পোহৰত দেখিলে এটা সৰু ধাতুৰ তৰফ—একটি যন্ত্ৰনাদহীন ঘূৰ্ণায়মান চাকু, যেন কোনোবা এটি জ্ঞানৰ সঁজুলি গাত ৰখা। তেওঁ তাক খুলিবলৈ চেষ্টা কৰাতেই গোটেই গুহাখন হেঁপাহৰে কঁপি উঠিল।
হঠাৎ, গুহাৰ ভিতৰত থকা এটা পাথৰৰ দেওল আঁতৰ হৈ গ’ল, আৰু তাৰ আঁৰত দেখা পালেগৈ এটা গুপ্ত প্ৰবেশপথ—অতি সৰু, সেউজীয়া জিওলজিকেল লুমিনেন্সেৰে আৱৃত, যেন কোনো জৈৱিক বিকিৰণৰ ফল। নিখিল ক’লে—“এইটো এক জীৱন্ত পথ, যি প্ৰতিক্ৰিয়া দেখুৱায়, মানসিক অৱস্থাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি।” অভিষেকৰ মনত বাজি উঠিল—“সঁচা মনৰ আগত খুলে”—এই বুলি পঢ়া কথাটোৰ অৰ্থ হয়তো এক আত্মিক সত্যৰ উপলব্ধি। তেওঁ চকু বন্ধ কৰিলে, হৃদয়ত এটা প্ৰশ্ন—“মই কি বিচাৰি আছোঁ?” সেই মুহূৰ্ততে সেই সেউজীয়া পথটো অল্প বিস্ফোৰণৰ দৰে খুলা হৈ পৰিল। তেওঁলোক ভিতৰলৈ সোমাল, আৰু তাৰপিছত দৰজা গুজি গ’ল।
ভিতৰৰ দিশত এক ব্যতিক্ৰমী জগত—পাথৰৰ ছাঁত উৎকীর্ণ আছে মানৱ আৰু জন্তু-জানোৱৰ সংমিশ্ৰিত প্ৰতিমূৰ্তি; কিছুমানৰ মুখত আছে তৃতীয় চকু, আৰু কিছুমানৰ বুকুত আৱদ্ধ হৈছে সূৰ্য আৰু চন্দ্ৰৰ প্রতীক। মীমাংসাই ক’লে—“এইটো হয়তো এক প্ৰাচীন সন্ন্যাসী সমাজ, যিয়ে সাধনাৰ জৰিয়তে জ্ঞানৰ সংকেত ৰাখি গ’ল।” অভিষেক বুজিলে—এইটো কেৱল গুপ্তধনৰ সন্ধান নহয়, ই হৈছে আত্মানুসন্ধানৰ এক প্ৰচেষ্টা, য’ত ইতিহাস, ধৰ্ম, বিজ্ঞান আৰু হৃদয় একেলগ হৈ এক সত্য গঠন কৰে। গুহাৰ অন্তত এখন সৰু পাথৰৰ কক্ষ, আৰু তাত এটা পাথৰৰ সিন্দুক—তাত আছিল এটি অতি পুৰণি কাগজত লেখা ছাঁ—“পৰৱৰ্তী গেট মেলিব তপস্যাৰ পথত।” তেওঁলোক জানিলে—এইটো কেৱল আৰম্ভণি, যাত্ৰা মাত্ৰ আৰম্ভ হ’ল।
৪
গুহাৰ গভীৰ স্তৰ পাৰ হৈ অভিষেক আৰু তেওঁৰ দল এডাল বৃত্তাকাৰ কক্ষত উপস্থিত হ’ল, য’ত মাটিৰ মাজত আছিল এখন পাথৰৰ মণ্ডপ। সেই মণ্ডপৰ ওপৰত বহি আছিল এটি অদ্ভুত পোছাকত আবৃত মূৰ্তি—জীয়াই থকা যেন, কিন্তু একেবাৰে নিৰ্বিকাৰ। তেওঁৰ চকুত আছিল ধ্ৰুপদী অভিব্যক্তি, যেন বহু যুগ ধৰি তেওঁ সেই স্থানত ৰক্ষা কৰিছেহি গুপ্ত জ্ঞান। মীমাংসাই ক’লে—“এইটো হয়তো সূত্ৰধাৰ, প্ৰাচীন যুগৰ এটি জ্ঞানৰ ৰক্ষক।” আচৰিতভাৱে সেই মূৰ্তিখনে চকু মেলিলে। সেয়ে তেওঁলোকৰ দিশে চাই ক’লে—“জেনে আহিছা, তোমালোক একেই পথত।”
তেওঁ নিজৰ নাম কৈছিল—অৰ্কজ্যোতি। বহু শতাব্দী পূৰ্বে, তেওঁ আছিল এক তান্ত্ৰিক-বিজ্ঞানী, যিয়ে আত্মাৰ বিকাশ আৰু জীৱনৰ গুপ্ত সংকেতৰ সন্ধান কৰিছিল। তেওঁৰ মতে, এই গুহা আৰু ইয়াৰ সূত্ৰবোৰ কেৱল পদাৰ্থিক গুপ্তধনৰ নহয়, বৰং আত্মিক বিকাশৰ পথ। অভিষেকে আগবাঢ়ি গৈ সুধিলে—“পথটো কেনেকৈ আগবাঢ়িব পাৰি?” অৰ্কজ্যোতিয়ে উত্তৰ দিলে—“পথ মানে কেৱল বাহ্যিক ভ্ৰমণ নহয়। তোমাক তপস্যা কৰিব লাগিব—মনৰ, চিন্তাৰ, আৰু অতীতৰ।” তেওঁ অভিষেকক এডাল ধাতুৰ পাত দিলে, য’ত উৎকীর্ণ আছিল অদ্ভুত ঘূৰ্ণায়মান ৰেখা, যেন কোডেড মান্দালা।
তেওঁলোক সেই পাতখন লৈ ওলাই আহিল আৰু অনুপমে তাত থকা আকৃতি বিশ্লেষণ কৰি ক’লে—“এইটো এক কোঅৰ্ডিনেট, কিন্তু স্থানিক নহয়, এটা সময়ৰ সমান্তৰাল পথ।” তেওঁলোকে সেই সংকেতৰ আধাৰত গুহাৰ ভিতৰত এটা গোপন যন্ত্ৰ উমেলিলে—যিটো আছিল এক “আভ্যন্তৰীণ প্ৰক্ষেপণ প্ৰণালী”, যি একধৰণৰ স্মৃতিৰ গহ্বৰৰ সৃষ্টি কৰে। অভিষেকৰ সন্মুখত খুলিল এক কক্ষ—তাত তেওঁ দেখিলে তেওঁৰ জীৱনৰ কিছুমান গভীৰ মুহূৰ্ত, মাকৰ মৃত্যুৰ দিন, প্ৰথম ছবি আঁকিব পাৰাৰ উল্লাস, আৰু নিজৰ অস্তিত্বক লৈ কণিকাকৈ হোৱা সংকট। সেই অভিজ্ঞতাই তেওঁক মানসিকভাৱে ধাৰ্মিক, দাৰ্শনিক আৰু বৈজ্ঞানিক চিন্তাৰে ভৰাই দিলে।
তপস্যাৰ পাছত, সূত্ৰধাৰ অৰ্কজ্যোতিয়ে তেওঁলোকক ক’লে—“এতিয়া তোমালোকে আগবাঢ়িব পাৰা—’চাৰিপাশৰ পাথৰৰ মাজত, প্ৰৱেশ আছে সুধাৰ মূৰৰ কাষত।’” এই সংকেত অনুসৰি, তেওঁলোকে পুনৰ গুহাৰ পশ্চিম দিশৰ এক অংশত গ’ল। তাত এটি বেলেপাথৰৰ ছাঁত আছিল, য’ত মূৰৰ ভাস্কৰ্য উত্তোলিত আছিল—সেইটোৰ চাৰিওফালে উৎকীর্ণ আছিল গাণিতিক বিন্যাস, যেন ‘শ্ৰীযন্ত্ৰ’ৰ ধাৰণাত। অনুপমে স্পৰ্শ কৰাৰ লগে লগে, সেই শিলৰ ছাঁত পিছে হটি গৈ এটি দৰজা খুলা হ’ল। দৰজাটোৰ আঁৰত আছিল এক গৰাখুতিৰে পূৰ্ণ কক্ষ, আৰু তাৰ মাজত—এটি খণ্ডিত দেৱালিপি, য’ত লিখা আছিল—“পঞ্চম দিশ জানিব, তেখেতেই যিজনে নিজক পাহৰে।”
অভিষেক বুজিলে—এই অভিযানে কেৱল বাহ্যিক পৃষ্ঠত থকা ৰহস্য উন্মোচন নকৰে, ই ভিতৰৰ তলত থকা আত্মাৰও অনুসন্ধান। সূত্ৰধাৰৰ ওপৰিলৈ চকু তুলিলে তেওঁ, আৰু অনুভৱ কৰিলে—আৰু বহু দূৰ যাত্ৰা বাকী।
৫
সূত্ৰধাৰ অৰ্কজ্যোতিয়ে যোৱা মুহূৰ্ততে জ্ঞাপিত সংকেত—“পঞ্চম দিশ জানিব, তেখেতেই যিজনে নিজক পাহৰে”—মীমাংসা, অভিষেক, নিখিল আৰু অনুপমক এক গম্ভীৰ মৌনতালৈ লৈ গৈছিল। তেওঁলোকে জানিলে, এই পঞ্চম দিশ কোনো ভৌগোলিক দিশ নহয়, কিন্তু এক মানসিক বা আত্মিক ৰীতি। গুহাৰ ভিতৰৰ সেই নতুন উন্মোচিত পথত সোমাই গ’ল তেওঁলোকে, আৰু দেখা পালেগৈ এক অদ্ভুত কক্ষ—য’ত বাতাসো স্তব্ধ, আৰু গগনচুম্বী শিলৰ ভিতৰত উৎকীর্ণ আছিল অদ্ভুত মুখাকৃতি, যেন মানুহ আৰু পশুৰ সংমিশ্ৰণ। কক্ষৰ মাজত এটা জ্যামিতিক বিন্যাসত ৰখা আছিল পাচটা ব্ৰোঞ্জৰ স্তম্ভ—প্ৰত্যেকটিত খোদিত আছিল বেলেগ বেলেগ ভাষাত একে শ্লোক।
মীমাংসাই লক্ষ্য কৰিলে—এই শ্লোকবোৰ “অভ্যন্তৰ চিন্তা আৰু চেতনাৰ পৰ্যায়”ৰ সংকেত বহন কৰে। তেওঁলোকে একেলগে বুজি পালেগৈ—এইটো আছিল এক মানসিক দিশ বিচাৰৰ অনুশীলন, য’ত প্রত্যেকে নিজৰ ভিতৰৰ অপূর্ণতাৰ সৈতে মুখামুখি হ’ব লাগিব। অভিষেক সোমাল প্ৰথম স্তম্ভৰ কাষত। তেওঁৰ চকুৰ সন্মুখত দেখা পালেগৈ এটি বিম্ব—তেওঁৰ ছাঁ, কিন্তু চকুত বিস্ময় নাই, হৃদয়ত সৃষ্টি নাই। সেই বিম্বে কৈছিল—“তুমি কেতিয়াবা তোমাৰ সৃষ্টিক সন্দেহ কৰিছিলা, সেয়ে তুমি আত্মবিশ্বাস হেৰুৱালে।” অভিষেকে চকু বন্ধ কৰি নিজৰ ভিতৰৰ আতংক আৰু সংকোচৰ সন্মুখীন হ’ল। কিছুমান মুহূৰ্তৰ মনন আৰু নীৰৱতাত পিছফালৰ দিশৰ পাথৰখিনি হঠাৎ গ’লি উঠিল।
নিখিলৰ অভিজ্ঞতা আছিল ভিন্ন। তেওঁৰ স্তম্ভত দেখা দিলে তেওঁৰ ছাঁ—যিয়ে কৈছিল—“নিশ্চয়তা বিচাৰি তুমি সঁচা সন্দেহ বেছিছা।” নিখিলে বুজিলে—তেওঁ সদায় যান্ত্রিক যুক্তিত বিশ্বাস কৰিলেও, এই অভিযানত আবেগ আৰু হৃদয়ৰ চেতনা অধিক প্ৰাসংগিক। অনুপমে নিজে দেখিলে তেওঁৰ বাবাৰ ছাঁ, যিয়ে কৈছিল—“তুমি নজনাকৈ মোৰ পদচিহ্ন অনুসৰণ কৰি আছা।” তেওঁ কান্ধত থকা দায়িত্বৰ প্ৰতিচ্ছবি দেখিলে—নিজৰে মনৰ ভিতৰত সদায় থকা এক প্ৰতিদ্বন্দ্বী, যি তাৰ দিশনির্দেশ ঠিক কৰিব খুজে। মীমাংসাৰ স্তম্ভত দেখা দিলে—তেওঁ এগৰাকী বাচিক ব্ৰাহ্মণীৰ ৰূপত পৰিণত হ’ল, আৰু শুনিলে এটি ধ্বনি—“তুমি যাৰ নামত গৱেষণা কৰা, সেয়া তোমাৰেই ভিতৰত আছে।” চাৰিজনে নিজৰ নিজৰ অভ্যন্তৰ অভিযানেৰে আগবাঢ়ি যোৱাৰ পিছত—সমগ্ৰ কক্ষটো এক বিশাল চক্ৰৰ দৰে ঘূৰিবলৈ ধৰিলে।
চক্ৰৰ মাজত ওলাল এটি সোনালী দৰজা—য’ত খোদিত আছিল এক চিন: “জ্ঞানৰ সঁজুলি আত্মবিশ্বাসৰ অগ্নিত গলিব লাগে।” এইখিনিত সূত্ৰধাৰৰ স্বৰ পুনৰ শুনা গ’ল—“এইটোৱেই পঞ্চম দিশ—নিজকে সঁপা। অহং, ভয় আৰু দ্বিধাৰ পঞ্চভেদ ত্যাগ কৰিলে, প্ৰৱেশ হব পাৰে গুপ্ততত্ত্বৰ অন্তিম দিশলৈ।” অভিষেক চকু মেলিলে, আৰু অনুভৱ কৰিলে—পৃথিৱী আগৰ দৰে নাই। গুহাটোৰ এই অংশে যেন সময় আৰু বাস্তবতাক মোচি পেলাইছে। তেওঁলোকে সোনালী দৰজা পাৰ হ’ল, আৰু জানিলে—এতিয়া মূল সঁজুলিৰ সন্ধান আৰম্ভ হ’ব। পঞ্চম দিশ সুঁতি যাবৰ পিছত—তেওঁলোক আগবাঢ়িলে—“নিৰ্বাণ পথ”ৰ দিশে।
৬
সোনালী দৰজা পাৰ হোৱাৰ লগে লগে, অভিষেক আৰু তেওঁৰ সঙ্গীয়ে প্ৰৱেশ কৰিলে এখন সম্পূৰ্ণ ভিন্ন জগতত। সেই স্থানত কোনো শব্দ নাছিল, কেৱল কাষৰ পৰ্বতীয় পাথৰৰ পৰা নিৰ্গত সৰু সেউজীয়া পোহৰৰ আভা। বাতাসো যেন স্থিৰ, আৰু শ্বাস লোৱাৰ ধৰণো বেলেগ। এই স্থানৰ মাজত আছিল এক দীঘল ক্ৰীড়াক্ষেত্ৰৰ দৰে স্থান, য’ত মাটিত খোদিত আছিল ঘূৰ্ণায়মান চক্ৰ, আৰু তেওঁৰ মাজত এখন বিশাল স্ফটিক—জিলিকি থকা, কিন্তু ছাঁ নধৰা। সূত্ৰধাৰৰ এক মৃদু স্বৰ পুনৰ বাজিল—“এই হৈছে নিৰ্বাণ পথ, য’ত মানৱসত্তা নিজৰেই সীমা পাৰ কৰে।”
তেওঁলোকে গম পেলালে—এই স্থানত হেঁপাহ, লোভ, আৰু আতংকৰ অনুভৱ নিজে নিজে উধাও হ’ব ধৰিছে। মীমাংসাই প্ৰথমে অনুভৱ কৰিলে, তেওঁৰ কাঁধৰ ওপৰত থকা বিজ্ঞানীৰ দায়িত্ব আৰু প্ৰতিদ্বন্দ্বিতাৰ মানসিক ভাৰ যেন গলি গৈছে। অনুপম বিস্মিত হৈ পৰিলে—তেওঁৰ চেতনা যেন পৃথিৱীৰ সকলো জীৱিত সত্তাৰ সৈতে সংযুক্ত হৈছে। তেওঁ উপলব্ধি কৰিলে—জ্ঞান মানে কেৱল তথ্য নহয়, ই হৈছে অনুভৱ, সংযোজন, আৰু মমতা। অভিষেক অলপতে হেৰাই গ’ল এখন স্মৃতিৰ মাজত—তেওঁ গছৰ ছাঁত বহি আঁকি আছে এজন বৃদ্ধ বাউলক, যিয়ে তেওঁক কৈছিল—“যি নিজকে পাহৰে, সেয়েই নিজক পায়।”
এই অনুভৱৰ মাজতে, নিখিল সঘনে ক’লে—“এই স্ফটিকখন যেন এক দিশ দিছে, তাৰ মাজত কিবা দেখা গৈছে।” তেওঁলোকে আগবাঢ়ি গৈ স্ফটিকখনত হাত দিয়া মাত্ৰেই দেখা পালেগৈ এটা দূৰ ভবিষ্যতৰ দৃশ্য—য’ত নিধন নগৰ সম্পূৰ্ণ ভিন্ন ৰূপত, কিন্তু সেই গাঁৱৰ ছাঁ আৰু পৱিত্ৰতা এতিয়াও সজাই ৰাখিছে। সেই দৃশ্যত তেওঁলোকক দেখা গৈছিল—তেওঁলোকে সেই ইতিহাস সংৰক্ষণ কৰিবলৈ নিৰবতাইয়ে কাম কৰি আছে। হঠাৎ স্ফটিকখনৰ মাজৰ পৰা ওলাল এটা বস্তু—এটা সৰু ব্ৰোঞ্জৰ ৰিং, য’ত উৎকীর্ণ আছিল: “মহাজ্ঞান আত্মত্যাগত নিহিত।”
এই পৰিসৰে তেওঁলোকক যেন প্ৰশিক্ষণ দিছিল—ভৱিষ্যৎ সংকেত বুজিবলৈ আত্মিক দৃষ্টিভংগী সলনি কৰিবলৈ। গোটেই অভিযানে এয়া আছিল এক অন্তৰ্নিহিত উন্মোচন, আৰু এই নিৰ্বাণ পথ আছিল এক অন্তিম শুদ্ধি। সূত্ৰধাৰৰ মৃদু স্বৰ পুনৰ বাজিল—“এতিয়া তুমি সাজু হ’লা শেষ সংকেত বিচাৰি, যাৰ আঁৰত আছে সত্যৰ অগ্নিপথ।” অভিষেকৰ হৃদয় গৰম অনুভৱ কৰিলে, মীমাংসাৰ চকুত পুৱা পোহৰৰ দৰে জ্যোতি, আৰু অনুপম আৰু নিখিলে চকু মেৰি নিজৰ আত্মাৰ মাজত বিশ্বাসৰ নতুন তন্তু বুটলিলে। যাত্ৰা এতিয়া শেষৰ এক অংশলৈ গৈ আছে—এতিয়া সময়, সত্যৰ সন্মুখীন হোৱাৰ।
৭
অভিষেক আৰু তেওঁৰ সঙ্গীয়ে নিৰ্বাণ পথৰ অন্তিম শুদ্ধিৰ পিছত প্ৰৱেশ কৰিলে এখন গা-জ্বলোৱা গৰম আৰু উজ্জ্বল আলোৰে ভৰপূৰ প্ৰাংগণত। সেই স্থানটোৰ মাটিত আছিল লাল-অগ্নি পাথৰেৰে নিৰ্মিত এক অসাধাৰণ গঠন—চাৰিখন সূৰ্যৰ ৰূপত গঠন কৰা পথ, যিয়ে কেন্দ্ৰীয় জ্বলন্ত অগ্নিকুণ্ডলৈ গৈ মিলিছিল। প্ৰত্যেক পথৰ কাষত আছিল এটা প্ৰতিচ্ছবি-দেৱাল—সেই দেৱালত প্ৰতিফলিত হৈছিল সেই ব্যক্তিৰ অন্তৰ আত্মা আৰু কৃত্যৰ অক্ষয় ছাঁ। সূত্ৰধাৰৰ স্বৰ পুনৰ ওলাই আহিল—“সঁচা সত্য জানিবলৈ তোমালোকক নিজৰেই অসত্যৰ সৈতে জ্বলি উঠিব লাগিব।”
অভিষেক প্ৰথমে পদক্ষেপ লৈ অগ্নিপথৰ পৰা আগবাঢ়ি গ’ল। প্ৰতিচ্ছবি-দেৱালত তেওঁ দেখিলে তেওঁৰ জীৱনৰ বেলেগ বেলেগ সময়—কেতিয়াবা যেতিয়া তেওঁ নিজৰ অনিচ্ছা সত্বেও সত্য লুকুৱাইছিল, কেতিয়াবা আনৰ সৃষ্টিৰ অপমান কৰিছিল, নিজক ওপৰত তুলি ধৰিবলৈ। তেওঁ চকু বন্ধ কৰি সেই মুহূৰ্তবোৰ স্বীকাৰ কৰিলে—নম্ৰতাৰে, গ্লানিৰে, কিন্তু সাহসেৰে। অগ্নিপথে তেওঁৰ কাষৰ পৰা আঁতৰাই লৈ তেওঁক কেন্দ্ৰলৈ লৈ গ’ল—জ্বলন্ত কুণ্ডৰ মাজত। তাৰ পিছতে মীমাংসা, অনুপম আৰু নিখিল—একে ধৰণে নিজৰ প্ৰতিচ্ছবিৰে মুখামুখি হ’ল।
মীমাংসাই দেখিলে—তেওঁ কেতিয়াবা জ্ঞানক অহংকাৰৰ ৰূপত ব্যবহার কৰিছিল। তেওঁ নিজৰ পৰা সৰু বা বেলেগ মতৰ মানুহক খাটো কৈছিল। সেই আত্মসমালোচনাই তেওঁক চিন্তাৰ নতুন আলোচনালৈ লৈ গ’ল। অনুপমে দেখা পালেগৈ—তেওঁ সৰলতাৰ ছাঁত নিজৰ অস্থিৰতা লুকুৱাইছিল। নিখিল, যিয়ে সদায় যুক্তিবাদীকেই আগত ৰাখিছিল, সি জানিলে—কেতিয়াবা হৃদয়ৰ একো কথাকো তেওঁ নিজেই অবহেলা কৰিছিল। এই সকলোয়ে তেওঁলোকক জ্বলন্ত কুণ্ডলৈ লৈ গ’ল—জ্বলন্ত কিন্তু দগ্ধ নকৰা, যেন এক অন্তিম বিশুদ্ধি।
অগ্নিকুণ্ডৰ মাজতে সূত্ৰধাৰৰ মূৰ্তি পুনৰ দেখা দিলে, এইবাৰ নোৱোৱা অৱস্থাত, যেন তেওঁলোকৰ ভিন্ন ৰূপ। তেওঁ ক’লে—“তোমালোক এতিয়া সাজু, কিয়নো তোমালোক নিজৰ সত্যৰ আঁচল ধৰি নিজে জ্বলি উঠা শিকিলা।” তেওঁলোকক এগৰাকী বৃদ্ধ-সন্ন্যাসীৰ হাতত এখন মানচিত্ৰ দিলে—য’ত নিৰূপিত আছিল “শেষ গৃহ”—নিৰ্বাণৰ অন্তিম দিশ। সেই গৃহত আছে মূল গুপ্তধন, কিন্তু তাক পাবলৈ শেষবাৰ আত্মত্যাগ কৰিব লাগিব। অভিষেক চকু তুলিলে, আৰু তেওঁৰ ভিতৰত আছিল এক গভীৰ নিস্তব্ধতা—যি শব্দ আৰু চিঞৰিৰ উগ্ৰতাৰ বাহিৰে। তেওঁ জানিলে—সঁচা যাত্রা এতিয়াই আৰম্ভ হৈছে, সঁচা গুপ্তধন যি বাহিৰত নহয়, অন্তৰত নিহিত।
৮
সত্যৰ অগ্নিপথ পাৰ হোৱাৰ পিছত, সূত্ৰধাৰে আগবঢ়োৱা মানচিত্ৰত নিৰ্দেশ দিয়া পথ অনুসৰি অভিষেক আৰু তেওঁৰ সঙ্গীয়ে যাত্ৰা আৰম্ভ কৰিলে। সেই পথ এখন পাৰ কৰা সহজ নহ’ল—অন্ধকাৰ গুহা, ওপৰলৈ উঠি থকা ধ্বংসপ্ৰায় শিলৰ ৰাস্তা, আৰু মাথোঁ আগত থকা আকাশৰ এক সৰু বৰ্গ আকৃতিৰ দৰে ধৰি থকা শেষ গৃহ। যেতিয়া তেওঁলোকে সেই গৃহটোৰ ওচৰ চাপিল, সেয়া আছিল এখন অতি সৰু, ছাঁ-পোৱা মন্দিৰ সদৃশ স্থাপনা—য’ত কোনো দৰজা নাছিল।
তেওঁলোকে সেই মন্দিৰটোৰ চাৰিওফালে ঘূৰি চাই গ’ল—প্ৰত্যেক কাষত খোদিত আছিল বিভিন্ন দৃশ্য—একেধৰণৰ জীৱনচক্র, মৃত্যু আৰু পুনর্জন্ম, আৰু অন্তত এক শূন্যতা। মীমাংসাই বুজিলে—এই গৃহৰ ভিতৰ সোমাবলৈ বাহ্যিক দৰজা নাই, কিয়নো ই এক মানসিক গৃহ। এইটো শুধুমাত্ৰ সেইজনৰ বাবে খোলাব, যিয়ে আত্মাৰ সকলো আৱৰণ আঁতৰাই পেলাব পাৰে। সূত্ৰধাৰৰ এখন লিপি সেইবেলিকা বাতাহত পঢ়া গ’ল—“নিজক পাহৰি উঠা জানো, এই গৃহৰ ভৱানী ফুৰিবলৈ তোমাক নিমন্ত্ৰণ জনায়।”
অভিষেক চকু বন্ধ কৰিলে, আৰু নিজৰ সকলো স্মৃতি, অনুভৱ আৰু চিন্তাক মুক্ত কৰি দিল। তেওঁ হৃদয়ৰ পৰা অভিমান, লোভ, অহং আৰু সাফল্যৰ তৃষ্ণা আঁতৰালে। মূহূর্ততে, মন্দিৰটোৰ ছাঁ ৰঙা পোহৰত পৰিণত হ’ল আৰু এটা দরজা উন্মোচিত হ’ল। তেওঁলোকে একেলগে ভিতৰ সোমাল—অভ্যাসৰে নহয়, কিন্তু আত্মবিশ্বাসেৰে। ভিতৰৰ স্থানটো আছিল এক আশ্চৰ্য্যজনক নীৰৱতা—আলোকৰে পূৰ্ণ, কিন্তু কোনো উৎস নোহোৱা। মাজত আছিল এটা সৰু চৌবাচি, য’ত এখন সৰু বোকচা সোনালী ধাতুৰে আৱৃত।
চৌবাচিৰ কাষত আছিল খোদিত এক বাক্য—“এই গুপ্তধন তোৰ নহয়, যি ৰাখিব, সি হেৰুৱায়। যি দিয়ে, সি লাভ কৰে।” নিখিল অচিন্তনীয়ভাৱে বোকচাটো তুলিলে—ভিতৰত আছিল এটা সৰু গদা সদৃশ বস্তু, এক সূক্ষ্ম চিনযুক্ত গৃহদেৱতাৰ ধাতৱ প্ৰতিমূর্তি, আৰু এজন চামৰীয়া দৰ্জীৰ হাতত এখন নথিপত্ৰ। সেই নথিপত্ৰত লিখা আছিল—“তুমি যি বিচাৰি আছা, সেয়া তোমাৰ মাজতেই আছিল। এতিয়া ই আৰু ক’লৈ ননিবা, গাঁৱলৈ উভতি যা। সেই ঠাইত এই গুপ্তধনৰ আচল অৰ্থ পোৱা যাব।” অভিষেক এক গভীৰ শ্বাস ল’লে, আৰু তেওঁলোকে জানিলে—সঁচা গুপ্তধন মানে আত্মসন্মান, গাঁওৰ ঐতিহ্য, আৰু একে অপৰক লৈ আগবাঢ়াৰ আদৰ্শ। এতিয়া সময়, শেষ সত্যৰ সন্মুখীন হোৱাৰ।
৯
শেষ গৃহৰ মাজৰ পৰা বোকচাটো লৈ ওলাই অহাৰ সময়ত, সকলো যেন সলনি হৈ পৰিছিল। যি পাহাৰীয়া পথ তেওঁলোকে আগতে পাৰ হৈছিল, এতিয়া তাৰ সকলো ৰং আৰু ৰূপ যেন অধিক গভীৰতা লাভ কৰিছিল। গছৰ পাত, হাওঁৰ ধ্বনি, আৰু গাঁৱৰ খুন্দিয়াবোৰো যেন নতুনকৈ কথা ক’ব ধৰিলে। অভিষেক আৰু তেওঁৰ সঙ্গীয়ে যেতিয়া গাঁৱত উভতি আহিল, স্থানীয় ৰাইজে তেওঁলোকক অৱশ্যে চিনিল—কিন্তু তেওঁলোকক ঘূৰণি দৃষ্টিৰে চালে। কাৰণ তেওঁলোকে বাহিৰৰ পৰা নাহিছিল, যেন অন্তৰৰ গভীৰ পথৰ পৰা ওলাই আহিছিল।
মন্দিৰখনৰ ওচৰত এখন সাধাৰণ মঞ্চ সাজি ৰখা হৈছিল—সেই ঠাইত সূত্ৰধাৰ, যিজন আগলৈকে মাত্ৰ শব্দ আৰু ছাঁৰ মাজত আছিল, বৰ্তমান এগৰাকী স্থূল-দেহধাৰী ব্যক্তি হিচাপে ওলাই আহিল। তেওঁ দৰ্শকসকলৰ সমুখত বোকচাটো খুলি সৰ্বসাধাৰণৰ বাবে আগবঢ়ালে। কিন্তু তাক কোনোয়ে কঢ়িয়াব নালাগিলে, কাৰণ সকলো বুজিলে—এই গুপ্তধনৰ অৰ্থ বস্তুগত নহয়। সেই গদা, প্ৰতিমূর্তি, আৰু নথিপত্ৰ আছিল প্রতীক—একতা, আত্মত্যাগ, আৰু সংৰক্ষণৰ।
মীমাংসা গাঁৱৰ স্কুলৰ শিশু সকলক এই অভিযানৰ কথা ক’লে, অনুপম স্থানীয় ৰাইজৰ লগত মিলি গাঁৱৰ ইতিহাসক লিপিবদ্ধ কৰাৰ কামত লগ ধৰিলে, আৰু নিখিল গাঁওখনৰ পৰ্যটন আৰু সংস্কৃতিৰ বিকাশত নিযুক্ত হ’ল। অভিষেক, যি এজন সাধাৰণ অভিযাত্রী হিচাপে যাত্ৰা আৰম্ভ কৰিছিল, এতিয়া গাঁৱৰ আত্মিক সঁচা পথ প্ৰদৰ্শক হৈ পৰিল। সূত্ৰধাৰেও তেওঁৰ ভূমিকা শেষ কৰি পুনৰ অন্তৰ্ধান হ’ল—নিঃশব্দে, যেন কোনোদিনো তেনেহেন আছিলেই নাছিল।
গাঁৱৰ এক সন্ধিয়া—অভিষেক আৰু শিশুবোৰে আগন্তুক পূৰ্ণিমাৰ পোহৰত বোৰণী মেলিছিল, আৰু সেই পোহৰৰ মাজতে দেখা গৈছিল এখন ছাঁ—সেই পাণ্ডুলিপিৰ আঁৰৰ প্ৰথম ছবিখন—গাঁৱৰ শিশুবোৰ গীত গাই আগবঢ়িছে, সঁচা গুপ্তধনৰ দিশে। এক যাত্ৰা শেষ হ’ল, কিন্তু এক সঁচা যাত্রা, অন্তৰৰ, আত্মাৰ, আৰু মানৱতাৰ—আৰু মাত্ৰ এইবেলিয়ে আৰম্ভ হ’ল।
১০
বছৰটো পাৰ হৈ গৈছে। গাঁওখন, য’ত কেতিয়াবা অলেখ রহস্য লুকাই আছিল, এতিয়া এক উন্মুক্ত গ্ৰন্থ যেন হৈ পৰিছে—প্ৰতিটো প্ৰান্ত, প্ৰতিটো ধ্বংসপ্ৰাপ্ত দেউল, আৰু প্ৰতিটো পাথৰ—এতিয়া একজনা পথিকৰ বাবে কিবা কৈ থাকে। অভিষেক, মীমাংসা, নিখিল, আৰু অনুপম—এতিয়া গাঁওখনৰ লগত মিশি গৈছে। তেওঁলোকৰ অভিযান শেষ, কিন্তু যাক তেওঁলোকে আৰম্ভ কৰিছিল, সেয়া এতিয়া বহু মানসৰ হৃদয়ত জীয়াই আছে।
সেই প্ৰাচীন পথ—যিটো কুঁৱলীৰ গাঁৱৰ ছাঁৰ পৰা আৰম্ভ হৈছিল, যিটো গুহাৰ অন্ধকাৰ চেৰ পেলাই গৈছিল, যিটো সূত্ৰধাৰৰ শব্দেৰে ছাঁ পাৰ কৰিছিল, সেইটো আছিল “নিধন নগৰৰ গোপন পথ”—আকৌ এবাৰ পোহৰলৈ উমি উঠিল। গাঁওখনৰ ল’ৰা-ছোৱালীয়ে সেই পথৰ কথা পাঠ্যপুথিত পঢ়ে, নাট আৰু কাব্যত ৰচে। মন্দিৰটোৰ ওচৰত এখন জাদুঘৰ স্থাপন কৰা হৈছে—য’ত সেই বোকচা, গদা আৰু প্ৰতিমূর্তি সকলোৰে বাবে উন্মুক্ত।
এক দিন—এটা বেলি মাথোঁ অভিষেক একাকাৰ গছত বহি আছিল। তেওঁৰ কাষলৈ এজন সৰু ল’ৰা আহিল—হাতে এটা পানীভৰা বাটি। সুধিলে—“কাকত লিখা আছিল, সত্যৰ দিশে পানে চোৱা—মানে কি?” অভিষেক হাঁহি দিলে, উত্তৰ দিলে—“মানে, ভিতৰলৈ চোৱা, বাহিৰ নহয়। সেইটো হ’ল গোপন পথ—সেইটো হ’ল তোৰ নিজ পথ।”
সূৰুযে পাহাৰত হেৰাই গ’ল, গাঁওখন উজ্জ্বল আলোত চকচকাই উঠিল। “নিধন নগৰ”—এতিয়া কিবা গোপন নহয়, কিবা লুকাই নথকা—এইটো এক দিশ, এক চেতনা, এক সন্ধান—য’ত অন্তৰংগ জ্ঞান, ঐতিহ্য আৰু মানৱতাৰ মিলন ঘটে। আৰু এই যাত্ৰা, কেতিয়াও শেষ নহয়, কিয়নো গোপন পথ সদায় কোনোবাই বিচাৰি থাকে।
***
