অগুৰি নদীৰ বোকা

ইন্দ্ৰাণী ফুকন

আকাশত মেঘ জমা হৈছিল, যেন সেই গাঁওখনৰ ওপৰত ওজনীয় এটি নিৰৱ অভিশাপ বগাই আছিল। দীৰ্ঘ দহ বছৰৰ পাছত পল্লবী ওভতি আহিছিল অগুৰিপাৰ গাঁৱলৈ—এটা সুপ্ত স্মৃতিৰ পাহাৰৰ তলৰ জীয়াই থকা দুখ-সুখৰ পাতনি খুলি লৈ। গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ত স্নাতকোত্তৰ শেষ কৰাৰ পিছত জোৰদাৰ এটি সংবাদ সংস্থাত কাম পালে যদিও, বহুদিন ধৰি এক বুজাব নোৱাৰা ক্লান্তি, একেটা সপোনৰ ঘূৰ্ণি আৰু ঠাইদেউতাৰ দিন-দিন অসুস্থতাৰ খবৰে যেন অলক্ষ্যে তাক গাঁৱলৈ টানি আনিছিল। ছাঁ ছাঁকৈ গৈ থকা বেলিৰে সৈতে গাঁওখনত প্ৰৱেশ কৰোতেই, তেজপীয়া নদীৰ পাৰত থকা সেই অগুৰি নদী, সৰুতে য’ত সি বানৰ পাৰত খেলিছিল, এতিয়া যেন সুধি উঠিছিল—“কিয় ঘূৰি আহিলি, পল্লবী?” বতাহৰ চক্ৰকূটত উৰুৱা ধূলি, কঁপি থকা কলপতাৰ পাত, আৰু নদীৰ কাষত ধ্বংসপ্ৰায় কুঁহিপাতৰ ছাঁয়ে এক ত্ৰাসৰ অনুভূতি আনিছিল। যেন কিবা অপেক্ষা কৰি আছে—এটা অলিখিত শোধ লোৱাৰ।

পল্লবী ঠাইদেউতাৰ ঘৰত সোমাওতে ৰোৱা গন্ধটোৱেই যেন ক’ব ধৰিলে—ঘৰত মানুহ আছে, কিন্তু জীৱন নাই। দীঘল পথাৰত মেলি থোৱা কাপোৰবোৰত পুৰণি ধূলো জমা আছিল, কোণচোত গোট খোৱা জাকুৰ নিচিনা হেৰুৱা সময়। ঠাইদেউতা বৰ অসুস্থ—তেওঁৰ চকুত চিনাকি চিনাকি মুখখনত বহুদিনৰ চিন্তাৰ ছাঁ। ক’লা ঘন চুলিৰে গম্ভীৰ পল্লবী এতিয়া যেন থিতাপি লগাব খুজিছে সেই পুৰণি, বিছিন্ন পৰিচয়টোলৈ। গাঁৱৰ মানুহবোৰে সি আহিছে বুলি শুনি অলপ উৎসাহ দেখুৱালে, কিন্তু পল্লবীয়ে খেয়াল কৰিলে—তেওঁলোকৰ দৃষ্টিত কিবা সংকোচ, যেন কিবা চেপি ৰখা কথা আছে। আৰু সেয়া আছিল অগুৰি নদী—গাঁৱৰ বুকুত বৈ থকা, বছৰে বছৰে পানী আনোতা, কিন্তু বছৰে বছৰে এটি জীৱ হেৰুৱাই থকাৰ অভিশপ্ত কাহিনী।

পল্লবীয়ে নিশাৰ বেলিকা ঘৰৰ কাষৰ পৰা নদীৰ কাষলৈ গ’ল। সৰুতে যিটো ঠাইত সি মাছ ধৰিছিল, পাতে ভাঁহ দি খেলিছিল, আজিৰ নিশাত সেই ঠাইবোৰ কিবা ভিন্ন লাগিল। জুইপৰুৱাৰ ৰঙা জোনাকিৰে নদীৰ কাঁইটাৰ ফালে ফালে ৰহস্যৰ কণিকাবোৰে উৰি ফুৰিছিল। হঠাৎ তেওঁৰ কাণত লাগিল কিবা শব্দ—নদীৰ কাদাৰ মাজৰ পৰা। সৰু সৰু পায়েৰে সি ওচৰ গ’ল, আৰু শুনিলে—কিবা নিচু নিচু শব্দ, যেন গুঞ্জন, যেন সোঁতবোৰে কিবা ক’ব খুজিছে। কাদাৰ মাজৰ পৰা যেন কোনো মুখ আহি উঠিব, যেন কিবা হাত ওলাই আহি পল্লবীক ধৰি ক’ম — “তই আহিছ কিয়? আমাৰ কথা মনত আছে নে?” চুলি ভিজা, শাৰীখন হাওঁফাওঁ, কিন্তু চকুৰে সি জানিলে—এই গাঁৱত কিবা ৰহস্য আছে। আৰু অগুৰি নদীৰ কাদা মাটিয়ে সেই কথা সদায়ে চাইছে, ক’বলৈ—কিন্তু যেন কিবা বােৱা শর্তত। আৰু পল্লবী, সেই সন্ধিয়াত, বুজি পাইছিল—তেওঁহে সেই শর্তৰ অংশ, সেই অভিশপ্ত চুক্তিৰ এখন পাত, যি বহুদিন আগত তোলা হৈছিল, এখন ঢৌ, এটা চিঞৰিৰ কাষতে।

***

সেই ৰাতি পল্লবী বিছনাত গ’লেও, টোপনি নামিলে। নদীৰ কাষৰ সেই নিচু গুঞ্জন, যেন কিবা উচপিটা কান্দোন, তাৰ মগজুৰ ভিতৰত বতাহৰ নিচিনা ঘূৰি থাকিল। জানালিৰ পাৰেদি কাষৰ বাঁহৰ বাগিচাৰ ছাঁবোৰ অদ্ভুতকৈ দুলিছিল, যেন কোনোবা হাঁহি থকা মুখ। বাহিৰৰ বতাহখনে লেটৰ বাকচ খন কঁপাই দিলে—চিঞৰিব খোজা এখন মুখ যেন কাষৰ পৰা চাই আছিল। অগুৰি নদীৰ প্ৰতি বছৰৰ অভিশপ্ত দাবী—যি কথা সৰুতে সি শুনিছিল, যাক গাঁওবাসীয়ে “আশীৰ্বাদৰ বিয়া” বুলি ঠাট্টা কৰিছিল, সেই কথাবোৰ এতিয়া বাস্তবিক ঠেকে। বহুতৰ বিশ্বাস আছিল, বছৰে বছৰে বান অহাৰ লগে লগে নদী এজন মানুহ লয়—কোনোবা অচিনাকি পথাৰত হেৰাই যায়, কোনোবা পাৰত পৰি চকুমেলি থকা অৱস্থাত গ’ল। প্ৰমাণ কোনো নহ’লেও, নদী কেতিয়াও খালী নাযায়। পল্লবীৰ চকুত সেই নিচু গুঞ্জন মানে পায়—নদী কথা কয়, কিন্তু কেৱল যিসকলে শুনিবলৈ আহে, তেখেতকেই শুনায়।

পল্লবীয়ে পুৱা পুৱা ওলাই গ’ল গাঁৱৰ পুৰণি ঠাইবোৰ চাই থাকিবলৈ। পাৰত থকা পুৰণি পাখি-ভাঙা ঘাট, শিৱমন্দিৰৰ ওচৰত থকা জলপাই গছ, আৰু বোকা-জমা পথাৰৰ মাজত এটা দীঘল পঁজাতলী গছ। তাতে আছিল এক বয়স্ক লোক—ধলা-চুলি, বলহীন চকু, গা-খন চিতাৰ দৰে পাতল। নাম জনা গ’ল—দয়াৰাম ককা। তেওঁ আছিল সেইহে যিজনে সৰুতে পল্লবীক নদীৰ পৰা তানি আনিছিল, যেতিয়া সি একবার ভাঁহি যাব লগা হৈছিল। দয়াৰাম ককাই নিচু কণ্ঠত ক’লে, “তই ঘূৰি আহিছ ভাল কৰিলি। কিন্তু জান—নদী এতিয়া পলম নকৰে। সি নিজে কথা কয়, যাৰ পাপ আছে সিজনক বোকাত টানি লয়।” পল্লবীৰ শৰীৰ কঁপি উঠিল। সি সুধিলে—“তেতিয়া ই মানে নদী পাপি বাচি লয় নে?” দয়াৰাম ককাই মাথোঁ মিচিকিয়া হাঁহিলে। “মানুহে ভাবি পায়—নদী অন্ধ। কিন্তু নদী চকু মেলি কথা কয়। শুনা যায়, যদি তই শুনিবলৈ সাজু হ’স।”

সন্ধিয়া নদীৰ কাষত ৰৈ থকা সময়ত, পল্লবীয়ে অলপ গভীৰকৈ কাদালৈ চাই থাকিল। পুৱাৰ পৰাই ঘনেৰে বৰষুণ আহি নদীৰ পানী উথলি পৰিছিল। কাদাৰ সোঁত প্ৰচণ্ড, জুইপৰুৱা নোহোৱা, গাঁৱে বৰষুণত ডুব দিব লগা যেন লাগিছে। এনেতে, কিবা এটা কপ্ কৰি সিঁচৰাৰ শব্দ। সি ভয় আৰু কৌতূহলেৰে কাষলৈ গ’ল—বোকাৰ মাজৰ পৰা এটা মুখ উঠে, এটা হেৰোৱা চকু যেন চালে। কিন্তু পল্লবী চকু পোহৰ দি চালে—সেয়া মাত্ৰ এটা বস্ত্ৰৰ টুকুৰা। তেতিয়া হঠাৎ তেওঁৰ মনত পৰিল—এই কাপোৰখন, এই ৰঙা ধুনীয়া বুটিক পাট—সেই দিদি বিজুলীৰ আছিল, যি ১০ বছৰ আগত হেৰাই গ’ল। গাঁওত কোনোবাই কয়—বিজুলী পলায়ন কৰিছিল, আন কোনোবাই কয়—অগুৰি নদীয়ে খাই পেলাইছিল। কিন্তু এতিয়া সেই পাটখণ্ড কিদৰে নদীৰ কাদাৰ মাজত উঠিল? আৰু বিজুলীৰ সোঁৱৰাৰ লগে লগে, পল্লবীয়ে যেন শুনিলে বিজুলীৰ কণ্ঠস্বৰ—“তই শুনিছ নে, পল্লবী? মই এতিয়াও চাই আছো।”

***

পল্লবীয়ে যেতিয়া বিজুলীৰ পাটখণ্ডটো বোকাৰ মাজত দেখিলে, তেতিয়াৰ পৰা তেওঁ নিশানিদ্ৰাত ভূগিবলৈ ধৰিলে। প্ৰতিখন ৰাতি সপোনত বিজুলী আহে—ভিজা চুলি, কঁপা ওঁঠ, আৰু চকুত তীব্ৰ অভিযোগ। বিজুলীৰ গলাৰ স্বৰ—“তই পাহৰিলি, কিন্তু মই পাহৰো নে?”—এইটো যেন প্ৰতিটো সপোনত জীয়াই থাকে। পল্লবীৰ মনত ঘূৰি থাকে—দিদী বিজুলী, যিজনে সৰুতে পল্লবীৰ চুলি বিয়লি গাঁথি দিছিল, যিজনে প্ৰথম শিকালে নদীত বাঁহৰ ডাঙৰ পাত ভাঁহাওঁতে কি ধৰণে ঠে‌লি দিব লাগে, সেই বিজুলী এক দিন হঠাৎ হেৰাল। ঠাইদেউতাই কৈছিল—“ও লাজ লগা কৰি আছিল, ঘৰ এৰি পলাই গ’ল।” কিন্তু কোনো চিঠি নাছিল, কোনো নাম নাছিল, কিমান বিয়লিৰ পাঁজিত মাথোঁ বিজুলীৰ হাঁহি থকা এখন ফটা ফটো থাকিল। এতিয়া পল্লবীৰ মনত এক বিশাল সন্দেহ—নদী যদি কথা কয়, আৰু বোকা যদি প্ৰাণৰ দাবী ৰাখে, তেন্তে বিজুলীৰ জীৱন বোৰে কি সত্য আছিল?

এক ৰাতিপুৱা পল্লবীয়ে ঠাইদেউতাৰ পুৰণি সিন্দুকখন মেলি দিলে—যিটো বহুদিন ধৰি খোলা হোৱা নাছিল। সিন্দুকখনৰ ভিতৰত কাপোৰ-কাঁচিৰ সৈতে কিছুমান চিঠি, কিছুমান পুৰণি কাগজ, আৰু এখন চোতালীৰ দৰে চিটিকনিৰ লগত এখন ডায়েৰী পায়। ডায়েৰীখন অতি সাৱধানে ৰখা, পাতবোৰ মটমটীয়া, কালি ম্লান। প্ৰথমপাতত এটা লিখা—“সঁচা কথা যদি মই নকওঁ, নদী মোক মাফ নকৰিব।” পল্লবীৰ বুকু গধুৰ হৈ পৰে। তেওঁৰ হাতত আছিল এখন আত্মদহনৰ স্বীকাৰোক্তি। ভিতৰপাতত লিখা আছিল—”১৯৪০ চনৰ পুৰণি বৰষুণৰ নিশা, যেতিয়া বন্যা আহিছিল, গাঁৱৰে কেইজন এজন মাতব্বৰ ল’ৰা আৰু তেওঁৰ বন্ধুজন মিলে এজনীক ত্যাগ কৰিছিল—সদায়ৰ বাবে। ক’ৰো কোনো প্ৰমাণ নাছিল, কিন্তু নদীয়ে সকলো জানিছিল।” পাতবোৰ উলটাই পল্লবীয়ে অনুভৱ কৰে, তেওঁৰ পৰিয়ালৰ কিছুমান মানুহ—তেওঁৰ পিতামহ, ঠাইদেউতা—সেই ঘটনাৰ সাক্ষী। হয়তো আৰু কিবা আছিল—গোপন ষড়যন্ত্ৰ, অসৎ ব্যৱহাৰ, অথবা… হত্যা?

ডায়েৰীৰ শেষ পৃষ্ঠাত এটা শব্দ লিখা—”মুক্তি, কিন্তু কাক?” পল্লবীয়ে খিয়াল কৰে—যদি সেই অভিশপ্ত ঘটনাৰ পিচত তেওঁলোকৰ পৰিয়াল জড়িত, তেন্তে প্ৰতিবছৰৰ নদীৰ দাবী কেৱল কাকতীয়া নোহোৱা। নদীৰ বোকা প্ৰতি বছৰে এবাৰ দণ্ড বিচাৰ কৰে। আৰু পল্লবীয়ে নিজকে ভাবিল—“নদী মোক কিয় বলি খুজে?” তেওঁ জানে, এয়া কেৱল ভাও—নদীৰ কথা, সপোন, অতীতৰ কথাই নহয়—এইটো সত্য, জীৱন্ত এক ন্যায় প্ৰণালী, যাৰ বিচাৰ কৰি আহিছে যুগ যুগ ধৰি। নদীৰ কাদাত তলত কোনো লাশ? কোনো আত্মা? নাইবা কোনো অপৰাধৰ স্মৃতি? সেই সন্ধিয়াৰ বতাহত, পল্লবীৰ মনত এক প্ৰতিজ্ঞা জন্ম লয়—তেওঁ সঁচা ঘটনা উলিয়াব। বিজুলীৰ হেৰোৱাৰ পৰা ১৯৪০ চনৰ অভিশপ্ত কাহিনীলৈকে—সকলোৱে যে কোনো শব্দেৰে নদীৰ বুকুত লিখা হৈ আছে। আৰু সেই নদী এতিয়া কৈছে—“যদি শুনা আৰু কব পৰা যায়, তেন্তে ক’ব লাগে।”

***

পল্লবীয়ে ডায়েৰীৰ পৃষ্ঠাবোৰ বাৰম্বাৰ পঢ়িলে। শব্দবোৰ যেন সৰহীয়া হৈ উঠিছিল, কালি যেন জীয়াই উঠি তেওঁৰ কাণত ফুক মাৰিছিল। “সঁচা কথা যদি মই নকওঁ, নদী মোক মাফ নকৰিব”—এইবাৰ তেখেত নিজেই অনুভৱ কৰিলে, এই বাক্যটোৱে মাথোঁ পাপৰ পাহি নথ পিন্ধি নাথাকে; ই এক গোপন মৃত্যুদণ্ড, যাৰ ঘড়ী যিকোনো সময়ত বজিব পাৰে। ডায়েৰীৰ ভিতৰত উল্লেখ আছিল ১৯৪০ চনৰ জ্যৈষ্ঠ মাহৰ শেষৰ সপ্তাহ। সেয়া আছিল সেই সময়, যেতিয়া অগুৰিপাৰ গাঁৱত একাজনী ১৭ বছৰীয়া তেজস্বিনী যুৱতী—নাম নথকা, মুখ নথকা—নদীৰ কাদালৈ হেৰাই গ’ল। কাগজবোৰত কৈছিল, তেওঁ গাঁওখনৰ এটা উচ্চবংশীয় পুৰাণীয়া পৰিয়ালৰ লোকৰ কুকৰ্মৰ বলি হৈছিল। তেওঁ গৰ্ভৱতী আছিল। কিন্তু সমাজৰ ভয়, সন্মানৰ ভয়, আৰু লুকুৱাই ৰখা অপৰাধে তেওঁক এনে স্থানলৈ নি পেলালে য’ৰ পৰা প্ৰত্যাবৰ্তন নাই। পল্লবীয়ে মনত পেলালে—তেওঁৰ ঠাইদেউতা কৈছিল কেতিয়াবা, “নদীত কোনোবাই কেতিয়াবা নিজৰ ছাঁ এৰি গ’ল, সেই ছাঁহে আজি ওলাই আহে।” সেই ছাঁ আজিও পোৱালি নদীৰ বোকাত হাঁহি মাৰে, কান্দে, আৰু দাবী ৰাখে—“মোক কিয় ত্যাগ কৰা হ’ল?”

পল্লবীয়ে দিনটোৰ বাকী সময়টো গাঁওখনৰ দুজন বয়স্ক লোকৰ ওচৰলৈ গ’ল—জন্মৰে পৰা অগুৰিপাৰত থকা, অদ্ভুতভাৱে সজাগ, কিন্তু চুপচাপ। হৰিবোলা দেউতা আৰু গনেশী আইতা। তেওঁলোকৰ কাষ চাপি পল্লবীয়ে যেতিয়া ডায়েৰীৰ কথা উলিয়ালে, হৰিবোলা দেউতাই মাথোঁ এটা শব্দ ক’লে—“তই এতিয়া নদীৰ ওচৰলৈ আহিছ, তই হে সুধিব পাৰ।” গনেশী আইতাই অলপ খুলি ক’লে—“যিসময়ত অভিশাপ লাগিছিল, আমাৰ গাঁৱৰ মূৰত ক’লা বৰষুণ পৰিছিল। সেইদিনা, নদীত পানী উঠিলেও সূৰ্য উঠা দেখা পোৱা নাছিল। সকলোৱে মুখ ঢাকি আছিল, কিন্তু নদী মুখ ঢাকিছিল নে?” তেওঁক সুধিলে—“তেওঁ কোন আছিল?” গনেশী আইতা সুধি থমকি গ’ল—“তেওঁ নাম নাছিল, সেয়েহে নদী তেওঁৰ মুখ লৈ আহে। যিয়ে নাম ক’লে, সিজনো খং খাই গ’ল।” পল্লবীৰ গা শিহৰি উঠিল—নদীৰ অভিশাপ কেৱল এজনীৰ বাবে নহয়, ই এজন এজনকৈ প্ৰজন্ম অনুসৰি নামটো বিচাৰে—অপৰাধীৰ, নে তেওঁৰ পৰিয়ালৰ?

সন্ধিয়াৰ বতাহত পল্লবী নদীৰ কাষলৈ গ’ল—নিস্তব্ধ, ৰঙা বেলিৰে ৰঙীন নদীৰ বুকুত কিবা যেন উথলি উঠি আছিল। সি কাদালৈ চাই থাকিল, যেন কোনো নাম উজাৰি উঠিব। তেওঁৰ মনে মনে এই কথাটো নিৰ্মাণ কৰিলে—এই অভিশাপ মাথোঁ তেতিয়াহে শেষ হ’ব, যেতিয়া সঁচা ঘটনাটো জনসন্মুখত আহিব। তেতিয়াহে হয়তো নদী শান্ত হ’ব, আৰু বোকা, যি বছৰে বছৰে এটা আত্মা গিলি যায়, তাক মুক্তি দিয়া যাব। কিন্তু এজনৰ নাম জনা মানে—নিজৰ পৰিয়ালৰ কাহিনী জনা। আৰু পল্লবীয়ে বুজি পাইছিল, হয়তো এই গাঁৱৰ, এই ঘৰৰ, আৰু তেওঁৰ দেহৰ ভিতৰেই বহি আছে সেই নাম। বোকা সুধি আছে—“তই মুখ খোলিবি নে?” আৰু সেই নিশা, পল্লবী, অন্ধকাৰ পাৰত থিয় হৈ নদীক ক’লে—“হয়, মই নাম জনাব। কিন্তু মোক সময় দে।” নদীৰ সোঁত অলপ মিহলি হ’ল, যেন ওঁঠৰ কোণত এটা সলনি হাঁহি আছিল।

***

সন্ধিয়াৰ পৰা যে বতাহবোৰ কঁপিব ধৰিছিল, পুৱা হৈ গ’লেই বৰষুণ নামিল। অগুৰিপাৰ গাঁওখনৰ ওপৰত আকাশটো যেন তামাম হৈছিল, মেঘবোৰৰ গাঢ় নীল ছাঁত মাথোঁ ধেমালি নাছিল—তাত আছিল এক অজ্ঞাত ধ্বংসৰ পূর্বাভাস। ডাঙৰ কলপতাৰ পাতবোৰত টুপ টুপকৈ জোৱাৰ জুৰুলা বৰষুণৰ পানী পৰি আছিল, বাঁহৰ বাগিচাৰ মাজত হাঁহিছা হাঁহিছা কিবা শব্দ উজাই আহি আছিল। ঘৰৰ বেছিভাগ মানুহ পাটকুছি আৰু ওচৰৰ চিৰা-কেঁচা ল’ৰালাসকলক আগতেৰে ঘৰত সামলাই ল’লে। পল্লবী জানে, বৰষুণ মানেই নদীৰ উথলনি, আৰু উথলনি মানেই… হেৰোৱা। গাঁওখনৰ এটা অলিখিত ইতিহাস আছিল—“প্ৰতিবছৰে এটি প্ৰাণ লাগে”, যেন এক নিৰ্দয় উৎসৰ্গা, যেন পুৰণি অভিশাপৰ নিয়মীয়াকৈ পূজা। আৰু পল্লবী বৰ্ষাৰ এই প্ৰথম ৰাতি ঘৰৰ পৰা ওলাই আহি নদীৰ কাষত থিয় হ’ল, পানীত চকু মেলি। কঁকাললৈ কাদাৰ মাজত ঠেঙ হেঁচি থাকিলেও, তাৰ ভিতৰত কিবা চকু, কিবা প্ৰাণৰ লেহেমীয়া আহ্বান আছিল—“তই শুনিছ নে? সময় আহিছে।”

সেইদিনা নিশা, গাঁওখনত এক অদ্ভুত ঘটনা ঘটিল। হঠাৎ বাজপানিৰ মাজত এখন গৰুৰ গাড়ী উলটি পৰিল নদীৰ পাৰত—গাড়ীখনত আছিল সন্তোষ নামৰ এজন ল’ৰা, যাৰ বিষয়ে কোৱা হৈছিল—সদায় পৰত্ৰ দৰ্শন কৰে, হঠাৎ নিশা নদীৰ কাষত গৈ থাকি, ঘূৰি আহি কয়—”মই উজাই অহা মুখ দেখিছোঁ, যি নাম নিব নোৱাৰি।” সেই সন্তোষেই সেইদিনা গাড়ী উলটি আহত হ’ল, আৰু তেওঁৰ মুখত আছিল মাথোঁ এটা কথা—“বিজুলী আহি আছে।” গাঁওবাসীৰ শিৰত উশাহ উঠিল। বিজুলী? যিজনীৰ নাম ১০ বছৰৰ আগতে মুচি পেলোৱা হৈছিল? পল্লবীয়ে দৌৰি গ’ল গুৱাহাটীয়া চিকিৎসালয়ৰ পৰা ফোন কৰিবলৈ, কিন্তু গাঁওখনত মোবাইল নেটৱৰ্ক নাছিল, বিদ্যুৎ গ’ল। অন্ধকাৰ আৰু বৰষুণে চেপি ধৰিলে গাঁওখন—মানুহবোৰ অশান্ত, গৰমে পুৰি থকা হ’ব লগা গাওঁ এবাৰ গ’লৈ যেন ঠাণ্ডা লাগি গ’ল। পল্লবীয়ে জানিলে—এই বৰষুণ সাধাৰণ নহয়। নদী ল’ব বিচাৰে।

পুৱাৰ বেলি উঠাৰ আগতে পল্লবী একেলা নদীৰ পাৰত ফুৰি ফুৰি কাদালৈ চাই থাকিল। চোকা চকু, অবিৰত সোঁত, আৰু ডাৱৰে আবৰা বতাহত—তেওঁ হঠাৎ খেয়াল কৰিলে—একোটা সৰু চন্দনৰ মালা ভাঁহি আহি পাৰত লাগি আছে। সি বুকুধৰি ওচৰ গ’ল—মালাটো চিনি পালে, ই বিজুলীৰ আছিল। সেইসময়ত বিজুলীৰ ফটোত যিটো মালা আছিল, তেই। পল্লবীৰ মনত এক অচিন চিঞৰ উঠিল—নদী কেৱল চিনাকি বহন নকৰে, সি সময় ঘূৰাই আনে, যাক গুচাই দিছিল সেই সময়ক আকৌ জীয়াই আনে। সি মালাটো কঁপা হাতত লৈ বুজি গ’ল—নদী বিজুলীক মুখ দিব খুজিছে। আৰু মুখ মানে নাম, নাম মানে সত্য, সত্য মানে—অভিশাপৰ পুৰণি চুক্তিৰ পূৰ্ণতা। পল্লবীয়ে বুজি গ’ল, বিজুলীৰ অদৃশ্য হোৱাটো কেৱল সামাজিক কলংক নাছিল; সি আছিল নদীৰ আত্মাৰ সৈতে এখন চুক্তিৰ অংশ। আৰু এতিয়া সেই আত্মাই আহি আছে—অপূৰ্ণ কাহিনী শেষ কৰিবলৈ, নামত জীয়াই উঠিবলৈ।

***

চাৰিওফালে কুয়াশাৰ আস্তৰণ যেন ডিঙিত চকু বান্ধি ধৰি লৈছে। পহৰালৈ জ্বলি থকা হৰেক দেউটি সুৰুযৰ পোহৰতো উধাও হোৱাৰ নাম নিলেই। নদীখনৰ কাষৰ আঁচলটোৰ কেঁচা বোকাই যেন ধৰি ধৰিছে, যেন কিবা এটা নিচুকাই আছে তাত—শ্বাস ল’বলৈ ওলালেই গিলি পেলাব। শ্ৰুতিৰ বুকুত এক বিশাল চাপ পৰি আছে, যেন বংশৰ কোনো পুৰণি ঋণক সোণত দিয়া হোৱা নাই।

বিষ্ণু দায়াৰ ঠাইটোত গ’লে দেখা পোৱা যায় এক নিৰ্জন ঠাই, য’ত এবিধ বিশাল বাঁহজোপাৰ সিপাৰে এখন ডাঙৰ কুঁহিপাতত ঢকা কুঁহি আছিল। পুৰণি মানুহে কয়, সেই বাঁহজোপাৰ কাষৰ কুঁহিখনত পিন্ধা কঁকাল ৰখা থাকে—তেওঁলোকৰ যাক নদীয়ে গিলি লৈছিল, তাৰ কঁকাল বোকাৰ ভিতৰত থোৱা থাকে বচনি হিচাপে, যাতে বাকী লোক বাচি যায়। কিন্তু সেই কঁকালৰ পৰা পিন্ধা এটা নামি আহে—আৰু সেই পিন্ধা কঁকালটো গা লগাই উঠিলেই কাহিনীৰ গোচৰ সলনি হয়। শ্ৰুতি বিশ্বাস কৰিব নোৱাৰিলে, এইবোৰ কেবল গাঁও ঘূৰাই থকা ভৌতিক গল্প নে কোনো প্ৰাচীন বৰ্ণনা?

তেওঁ ৰাতিপুৱাই ঘূৰি আহিছিল নদী পাৰৰ পৰা, কঁকালৰ কথা মনত থাকি তেওঁ আঁতৰি আহিছিল, কিন্তু মণিৰ মা যেতিয়া ক’লে “মই নিজে চকুত দেখা পাইছিলো পিন্ধা কঁকাল—কেঁচা ঠাইত হাত দিয়া মাত্ৰ বোকাৰ ভিতৰৰে কিবা এবিধ হাঁহি শুনা গৈছিল,” শ্ৰুতিৰ বুকুৰে এক সৰু কাঁপন পাৰ হৈ গ’ল।

ৰাতি শুবলৈ গ’লে তেওঁ স্বপ্ন দেখি থাকিল। এখন নদী, জলৰেখা নাই—কেৱল কেঁচা কঁকালৰ ওপৰত গঢ়ি উঠা ঘূৰ্ণি। এবিধ গৰখীয়া শবদ, যেন কেৱল পিন্ধা কঁকালৰ বজ্ৰ কঁপন। তেওঁ জানে, তেওঁ চাইছে কাৰোবাক—সেই মুখটো অচিনাকী, কিন্তু চকুত পৰে যেন বহুদিনৰ চিনি। কঁকালটো উঠি আহে, জিভাত কৈছে—“তই ঘূৰি আহিলি, কিন্তু কাক লৈছ শুন?”

পৰদিনা পুৱাতে তেওঁ খেদি গ’ল মণিৰ লগত বাঁহজোপাৰ কাষলৈ। মণিয়ে হাত দেখুৱাই ক’লে, “এই বাঁহজোপাৰ তলতেই এক গোপন টিলাত কঁকালবোৰ পিন্ধা হোৱাই দেখিবলৈ পাইছিলো মই। জুই জ্বলাই, বোকাৰ তলৰ পৰা তুলি লৈ, এখন পিন্ধা জোপাত বাচনি কৰিলে। ক’ব পাৰা, এইবাৰ গিলি ল’বলা কোন জন?”

শ্ৰুতিৰ গা কঁপি উঠিল। তেওঁ কয়, “মণি, যদি আমি সেই ঠাইখন খনিম, যদি আমি উলিয়াই দেখো সেই কঁকাল—তেন্তে কি হ’ব?” মণিয়ে নৰঙা মুখেৰে ক’লে, “নহয় শ্ৰুতি—যদি কঁকালৰ সপক্ষে কোনো হাত সুমুৱে, তেওঁ নিজেই পিন্ধা হ’ব।”

কিন্তু শ্ৰুতিৰ মনত এতিয়া কেবল এজন মানুহ—তেওঁৰ দেউতাক। তেওঁৰ দেউতাক ২০ বছৰৰ আগতে এই নদীখনে গিলি লৈছিল। কিমান খুজিছে মা, কিমান চিঞৰিছে—কিন্তু শেষত মাত্ৰ এবাৰ পিন্ধা কাপোৰ নদীত ওপঙি আহিছিল। যদি সেই কঁকাল দেউতাকৰ হয়?

শ্ৰুতি সিদ্ধান্ত ললে। তেওঁ ৰাতি কঁপালত তেল লগাই, জুই বোৱাই বাঁহজোপালৈ ওলাই গ’ল। হেৰ’ মণিয়ে তেওঁক ৰখাই দিব বিচাৰিলে—কিন্তু এইবাৰ তেও বুজিলে, শ্ৰুতিৰ ভিতৰত কিবা এটা সলনি হৈছে।

তেওঁ বোকাৰ কাষত গতি কৰি বহি পৰিল, হাত সুমুৱালে—বোকা চেঁচা, ঠাণ্ডা, কেঁচা। অচিনাকী গন্ধ। তেনেতে সাঁথৰিল কিবা এবিধ ঠাণ্ডা বস্তু—চোতালতে আঙুলিৰ ফালে উজাগৰ এটি হাড়। তাৰ পাছত দ্বিতীয়টো, তৃতীয়টো। যেন এটা পূৰ্ণ শৰীৰৰ কঁকাল—দাঁতৰ কোঠাৰ মাজত এক কাপোৰৰ তুৰুকি।

তেওঁ আঁতৰি যাব লগীয়া হ’ল। কিন্তু ঠিক তেতিয়া, কঁকালৰ চকুলৈ তাক লগালে—আৰু যেন চিনাকি হাঁহি এটা দেখা গ’ল। কঁপালত দেউতাকৰ টিপ দেখিবলৈ পাইছিল শ্ৰুতিয়ে—এক হাঁহি, এক জিৰণি, এক অভিশাপ।

পিন্ধা কঁকালৰ অভিশপ্ত হাঁহিয়ে সেই মুহূর্তত তীব্ৰ হ’ল, আৰু শ্ৰুতিৰ বুকু কঁপি উঠিল।

পিন্ধা কঁকাল জানে—এইবাৰ কেৰ পৰি আছে, আৰু সেই পিন্ধা, সেই বচনি, এতিয়া চিঞৰি উঠিছে—“তই বাচিব নোৱাৰিবি যদি গা লগাস!”

শ্ৰুতিৰ পিন্ধাত নামি আহিল কঁকালৰ মূৰ। আৰু আঁতৰ হোৱা নাই।

***

নিস্তব্ধ নিশাৰ বুকুত অগুৰি গাঁও পুনৰ ওঁঠা মাত শুনিলে—নিদ্ৰাহীন মানুহবোৰে তাক শুই থকা দেউতাৰ সোঁমাজ বুলি ভাবিলে, কিন্তু নীলাকেই জানে সেই শব্দবোৰ কিমান অতিপ্রাকৃতিক। নদীৰ মাটিত কিবা যেন গুঞ্জৰি উঠিছিল। এন্ধাৰ ৰাতি, গাঁওখনৰ পৰা দূৰৰ আগবঢ়া বেলিকা পথেদি, নীলা এটা পেট্ৰ’ল চাকি লৈ ওলাই পৰিছিল। তাৰ গন্তব্য আছিল নদীৰ ওপৰৰ সেউজীয়া বনবিলাক—যিখন বন লোকক কেতিয়াবা আকষ্মিক ভাবে গিলি পেলায়।

চকুত গধুৰতা, কিন্তু মনত জুই। সিদিনা, গাঁওবাসীয়ে লগ পালে, এটা বুঢ়া লোক—মাটিৰ পৰা গড়ি উঠা, চকুত খৰাং, গাৰ ৰং মাটিৰে গলোৱা। তেওঁ নিজকে ‘পুৱাল’ বুলি কৈছিল। তেওঁ কয়, “যি নদী বোকা, সি নেহেৰা মুখেৰে গিলে। কেতিয়াবা মাটিৰ তলৰ আত্মাবোৰে পোহৰ বিচাৰে।” নীলা ভয়ত কঁপি উঠিলেও, সেই মাতত একোটা গভীৰ বেদনা আছিল। পুৱালে বুজালে—নিৰ্দিষ্ট মাহৰ এটা ৰাতি, অগুৰি নদীৰ বুকুত জোনাকি বিলাক জ্বলিব লাগে; সেই জোনাকি নোহোৱাকৈ গাঁওখনৰ ওপৰত দুখৰ অভিশাপ পৰে।

তেতিয়া নীলাই গল বনখনত—চাকিৰ জোনাকিতে সাৱটি সাৱটি, বুকুত ফুলি থকা ভয়ক হেৰুৱাবলৈ। হঠাৎ, চকুত পৰিল—নিদ্ৰিত জোনাকি বিলাক, পাখি বিস্তৰাই টোপনি মাৰে। পুৱালে কৈছিল, “এই জোনাকিবোৰ এদিন অগুৰি নদীত হাৰি যোৱা শিশুবোৰৰ আত্মা। তেনে জোনাকিবোৰক জগালে—তেওঁলোকৰ প্ৰাণ পুনৰ উদিত হয়।”

নীলাই চুপচাপ চাকিটো বনখনৰ মাজত থৈ দিলে। পিছৰ পৰিসৰত এখন ধুমুহা অহা অনুভৱ কৰিলে। পানীসুদ্ধ পখিলাৰ টোপোলা যেন খহি খহি পৰিছে। সিহঁতৰ মাজৰ পৰা এটা সৰহ আকাৰৰ জোনাকি উঠিল—আলোকিত কৰি পেলালে বনখন, আৰু সেয়া হঠাৎ নীলাৰ কাষলৈ আহি তাৰ কপালত কিবা স্পৰ্শ কৰিলে।

তেতিয়াই, নীলাৰ চকুত দেখা দিলে—এটা পৰিণতিৰ দৃশ্য। গাঁওখনৰ পাহাৰীয়া ৰাস্তা, ভৰবৰীয়া পুৱা, এখন শিশু দৌৰি আছে, পিছফালে তেওঁৰ মাক। অগুৰি নদী যি সেউজীয়া আৰু শান্ত আছিল এতিয়া, হঠাৎ ক’লা মাটিৰ দিঘল হাত ওলাই সেই শিশুটোক টানি লৈ গ’ল। মাকে কন্দিলে, কিন্তু নিজৰ চকুত নোপোৱা গিলিল সেই নদীয়ে। এয়া আছিল অতীতৰ দেখা, পুৰণি পাপৰ সাক্ষ্য।

নীলা শেহতীয়া হোৱাৰ পিচত ভাবিলে—এই গাঁওয়ে বহু বছৰ আগত যিসকল শিশুক হেৰুওৱা বুলি ক’লে, সেইসকল কোনো দূৰ্ঘটনা বা নজনাজনিত নহয়—এই নদীই সচাঁকৈয়ে গিলি লৈছিল। আৰু সেইসকল আত্মাই জোনাকিৰ ৰূপত আজিও বনখনত চকুৰ পোহৰ বিচাৰে।

নীলা গোট খাই গাঁওলৈ উভতি আহিল। তেওঁ জানে—এতিয়া নদীৰ সৈতে এটি নতুন সংলাপ আৰম্ভ হ’ব। আৰু এই পুৰণি অভিশাপ আঁতৰাবলৈ—সিহঁতৰ জোনাকী আত্মাক পোহৰৰ পথ দেখুৱাব লাগিব।

***

বৰষুণ এখন অহা-যোৱা কৰি গ’ল৷ গাঁওখনৰ ওপৰত ফুটি উঠা ধোঁৱাৰ দৰে কুঁৱলীয়ে সময়কো যেন ঢাকি পেলালে। পচোৱা পLeafত এবাৰ যেন গুঞ্জৰি উঠিল – কেতিয়াবা বৰষুণৰ পিছত এনে শব্দ আহে, কেতিয়াবা মানুহৰ সোঁৱৰণিৰ ভিতৰেও।
অপূৰ্ণা সেইদিনা এবাৰ আকৌ নদীৰ কাষলৈ গ’ল, কিন্তু এইবাৰ একা নহয় – বয়স্ক মহিলাগৰাকী, মানে বুঢ়ী লাছি, তেওঁৰ লগত আছিল। লাছিয়ে কোৱা কথাবোৰ আগদিনা যেন গম্ভীৰ আছিল, কিন্তু আজি তেওঁৰ কণ্ঠত এখন নিৰ্বাক পঁজা বাজি আছিল, যাৰ মাজত ৰহস্য আৰু বেদনা দুয়ো উটি আছিল।
“তই জান’ নে, এই নদীখন অশান্ত নহয়, কিন্তু তৃপ্ত নহয়। এনে বহু নদী আছে, যি একে এটাৰে সোঁত লৈ বহে… কিন্তু অগুৰি? অগুৰি হ’ল ভোকাতুৰ।” লাছিৰ গলা কাপিছিল – হ’ব পাৰে বৰ্তমানৰ বৰফীয়া বতৰৰ বাবে, নহ’লে অতীতৰ কথাৰ বাবে।
অপূৰ্ণাই খালি সুধিলে, “তেতিয়ালৈকে কোনে প্রথম গ’ল লাছি কাকী?”
লাছিয়ে নদীৰ পানীত ভাঁহি থকা এবিধ শুকান গছৰ ডালত চকু ৰাখি উত্তৰ দিলে, “মোৰ দেউতাকে। মই অলপ হোৱাৰ সময়ত, গাঁওখনত প্ৰথম বান আহিছিল… আৰু গ’ল তেওঁ। লগে লগে বুজা গ’ল – এই নদীজনী কেৱল খংত উঠা নহয়, তেওঁ বিচাৰে—নিবেদন কৰে—এজন।”

তেওঁ ক’লে যে তেতিয়াৰ পৰা গাঁওখনত প্ৰতিটো প্ৰজন্মত এবাৰ, এজনে নদীৰ ওপৰত দেহ এৰিব লাগে। অনেকে কয়, যাক নদীয়ে চায়, সেয়াই যায়। আকৌ কিছুমানে কয়, যি দোষ কৰি যায়, সেয়াক নদীয়ে খুজি আনে।
অপূৰ্ণাই এই কথা শুনি কিবা এটা সলাই ধৰিলে। তেওঁ ভাবিলে, যদি এইবোৰ বুঢ়া মানুহৰ কল্পনা হয়? কিন্তু তেওঁৰ অন্তৰত কিবা এটা আকুলি উঠিল—কি হয় যদি এইটো এক বাস্তৱ চুক্তি হয়, যি নদীৰ সৈতে গাঁওবিলাকে বহু বছৰ আগতে কৰিছিল?
তেওঁ সুধিলে, “তেতিয়া কোনোবাই চেষ্টাও কৰিছিল নে একে নহ’বলৈ? কোনো কবি বা বৈজ্ঞানিক?”
লাছিয়ে এটি নম্ৰ হাঁহি দিলে। “চেষ্টা কৰিছে বহুজন। কেউবা বৈদ্য আছিল, কেউবা সাধু। কিন্তু নদীয়ে যাক লব লাগে, লয়।”
লাছিৰ কথাবোৰ অপূৰ্ণাৰ হাড়-মাজত সোমাই গ’ল। তেওঁ লগে লগে সিদ্ধান্ত কৰিলে—এই কথাবোৰ লিখি ৰখা প্ৰয়োজন। তেতিয়াৰপৰা তেওঁ প্ৰতিদিনে ৰাতিপুৱাত উঠি নদীটো পৰ্যবেক্ষণ কৰিবলৈ লাগিল, নদীৰ ৰং, শব্দ, সেই মাটিৰ গন্ধ—যি যেন কিবা এটা ক’ব খুজিছিল।

এদিন পুৱাতে তেওঁ কিবা অলপ অলপ গুণগুণ ধ্বনি শুনিলে—নদীৰ মাটিৰ পৰা। প্ৰথমতে সেয়ে যেন সেউজীয়া লতা বা পোকামাকড়ৰ শব্দ বুলি ভাবিছিল, কিন্তু তাৰপিছত সেয়া এক স্পষ্ট গীতলৈ পৰিণত হ’ল। সেই গীত বুজিব নোৱাৰিলেও, তেওঁ অনুভৱ কৰিছিল, সেই গীতত কিবা প্ৰাচীন আহ্বান আছিল।
গাঁওখনৰ এটি পুৰণি পাণ্ডুলিপি সংগ্রাহকৰ পৰা তেওঁ এটা পান্ডুলিপি পালে—য’ত অগুৰি নদীৰ বিষয়ে ‘জলত ভাসা বচন’ নামেৰে এক ধাৰাবাহিক লিখা আছিল। সেয়া প্ৰায় একশ বছৰৰ পুৰণি আছিল। তাত কোৱা হৈছিল—“যেতিয়া মাটিৰ পৰা আওয়াজ আহে, তেতিয়াই নদী তৃপ্ত নহয়। তেতিয়াই বোকা হাঁহে, আৰু সেই হাঁহিতেই সন্ধান থাকে তাৰ যাক বিচাৰে।”
অপূৰ্ণাই সেই বচনবোৰ পঢ়ি থাকোঁতেই তাৰ গা শিউৰ উঠিল। কিয়নো আগদিনা ৰাতিপুৱা যি গীত শুনিছিল, সেই শব্দৰ ছাঁ যেন ঠিক এই লেখাখনৰ শব্দৰ লগত মিলে।

পিছদিনা ৰাতিপুৱা, এটা নতুন দুঃস্বপ্নৰ পৰা জগাই উঠিল অপূৰ্ণা। সপোনত তেওঁ দেখিছিল, নদীৰ মাটিত কোনোবাই ৰ’বলৈ আবেদন কৰি থাকে, আৰু নদী বুজাব পাৰা ভাষাত কবুলি দিয়ে।
সপোনত সেই মানুহজনক চিনি নাপালে, কিন্তু সেই ব্যাকুলতা যেন তেওঁৰ নিজ বোৰ। তেওঁ স্থিৰ কৰিলে—তেওঁ একা নহয়, হয়তো কোনোবা আনেও এইটো অনুভৱ কৰিছে।
গাঁওখনৰ বহুবছৰৰ পুৰণি ৰেকৰ্ড, নামৰ তালিকা, মৃত্যুৰ সময়—এইবোৰ বিচাৰি বিচাৰি তেওঁ গৈ পালে এটি সূত্র: প্ৰতিটো বছৰৰ যিজনে ‘হেৰাল’ বুলি ঘোষণা হৈছিল, সেইবোৰৰ ভিতৰত কিছুমানৰ মৃত্যু বা গায়েব হোৱাৰ কাহিনী একে সময়ত বানৰ লগত সংগতি ৰাখে।

তেওঁ সেই তালিকাৰ ভিতৰত এটি নাম চিনি পালেগৈ—জনাৰ্দন বৰা। তেওঁ আছিল অপূৰ্ণাৰ ঠাইদেউতাৰ দাদা। কিন্তু তেওঁৰ বিষয়ে কেতিয়াও তেওঁৰ মাকে কিবা কয় নাছিল।
এই নামটো আৰু দুচকুৰ সপোনৰ মাজত থকা সংযোগে অপূৰ্ণাক গভীৰলৈ লৈ গ’ল। হয়তো এইটো কেৱল নদী নে কিম্বা মৃত্যুৰ কথা নহয়, হয়তো এইটো এক বংশগত চিহ্ন—এটি দাগ, যি প্ৰত্যেক প্ৰজন্মৰ কোনোবাৰ ওপৰত পৰি থাকে।

তেওঁ এইবাৰ স্থিৰ কৰিলে—এই কাহিনী খুলি বিচাৰিব। তাৰ বাবে তেওঁ অগুৰি নদীৰ বান-ঋতুৰ সময়ত নদীখনত সময় কটাব, পাণ্ডুলিপিৰ শব্দৰে তুলনা কৰি সেই হাঁহি, সেই গীতক চিনিব।
বুকুত এটি শীতল ভয়, চকুত এক ৰহস্যৰ দীপ্তি লৈ অপূৰ্ণা আগবাঢ়িল—একেবাৰে অগুৰি নদীৰ বোকাৰ দিশে।

***

বতৰটো আচলতে আগৰ দিনবোৰৰ পৰা অলপ বেছি পৰিস্হিত আছিল—নতুনকৈ নামি অহা বৰষুণৰ ধুমুহাৰ লগত ঠাণ্ডা বৰফীয়া বতাহৰ ধেমালিত উটি থকা বৰণীয় গধূলি। অৰুণিমা আৰু ধনকান্তা বননিবোৰ পাৰ হৈ ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ উপকণ্ঠেৰে অগুৰি নদীলৈ গৈ আছিল। তেওঁলোকৰ হাতত আছিল এটা পুৰণি হেম্বলেটৰ খচৰা, য’ত কেউটাৰ পিঠিৰ দৰে সলনি হোৱা পাৰত এখন গোপন ঘাঁহনি পথ দেখুৱাইছিল। কথামতে, এই বননিৰ মাজতেই লুকাই আছে অগুৰি নদীৰ প্ৰাচীন গাঁথা, যাক লোকে “অভিসপ্ত বাঁহবন” বুলিও কয়।

ধনকান্তাই পকা বাঁহৰ এটা ঠেকত হাত দি চাই কৈছিল, “এই ঠাইখনত কেতিয়াবা এটা ঘাট আছিল। মোৰ আইতাই কৈছিল, পূৰ্ণিমাৰ ৰাতিত এইখিনিৰ ওচৰত এখন দীঘল দাঁত থকা পুৰণি মানুহৰ ছাঁ দেখা গৈছিল।”
অৰুণিমাই হাঁহি ধৰে, যদিও ভিতৰত তীব্ৰ গম্ভীৰতা আছিল। “আৰু সেই ছাঁই নাকি নামত কোৱা নদীক পুহি ৰাখিছিল?” সোধে অৰুণিমাই, তেওঁৰ কণ্ঠস্বৰত কেতিয়াবা অনন্ত বেমতাৰ দৰে অলক্ষীয় স্পৰ্শ আছিল।

তেওঁলোক আগবাঢ়িছিল, আৰু বননিবোৰৰ মাজত কিবা এটা শব্দ—এটা সৰু সাঁজঘৰীয়াৰ দৰে খিলখিলীয়া হাঁহি—তেওঁলোকৰ কাণলৈ আহিছিল। ধনকান্তাই হঠাৎ থিয় হৈ অৰুণিমালৈ চাই কৈছিল, “তুমি শুনা নাইনে? এটি পুৱালী হাঁহি। কেতিয়াবা এই বাঁহবোৰে হাওঁফাওঁ কৰে, কিন্তু হাঁহি—?”

অৰুণিমাই চকু মেৰাই সাৱধান কৰি দিলে, “সঁচাকৈয়ে শুনিছাঁনে নে মাথোঁ মনৰ ভুল?” কিন্তু তেওঁ নিজেই বিশ্বাস কৰি উঠিব পৰা নাছিল, কাৰণ তাৰ বুকুৰ ভিতৰত কিবা এটা উচপিচাই উঠিছিল। বাঁহবনৰ মাজৰ সেই শীতল হাওঁৰ স্পৰ্শত তেওঁৰ হাত থৰ থৰ কঁপিছিল।

বাঁহবনৰ মাজত এঠাইত মাটিকাঠিৰে ঘেৰোৱা এখন খন্দ আছিল—মোৰম আৰু বালিৰে পূৰ্ণ। খন্দটোৰ মাজত এবিধ অদ্ভুত বতাহ উঠি আছিল, যেন প্ৰাচীন কোনো অজানা প্ৰাণীৰ শ্বাস। খন্দটোৰ মাজত থকা মাটিৰ সোঁতাটো ফিৰেল সুৰত সুৰ মিলাই কিবা ক’ব খুজিছিল।

“এই ঠাইখনেই নেকি?” ধনকান্তাই অলপ ভয় আৰু সঁহাৰি দুয়ো মিলাই সুধিলে। অৰুণিমাই হাতত থকা খচৰাটো মিলাই চালে আৰু ঘনভাৱে মাথোঁ গুণগুণ কৰিলে, “হয়। এইয়া। অগুৰি নদীৰ লগত জোৰা থকা সেই পুৰণি ডাঙৰীয়া বাঁহবন।”

তেওঁলোকে আগবাঢ়ি খন্দটোৰ ওচৰত বহি পৰিলে। হঠাৎ বতাহত কিবা এটা গন্ধ—ধূপ, চন্দন, আৰু মাটিৰেৰে সনা এটি ক’লা পূজা ঘৰৰ দৰে গন্ধ আহি থাকিল। খন্দটোৰ পৰা এখন পুৰণি ছবি উৰি আহি অৰুণিমাৰ কাষত পৰে। ছবিখনত এজন মোনৰ বগা গামোচা পৰিধান কৰা লোক, তেওঁৰ মুখখন আধা ছাঁত আচ্ছাদিত, কিন্তু চকুখিনিৰ চকুলৈ অৰুণিমাৰ চকু লগাৰ লগে লগে গোটেই পৃথিৱীখন গুমাই গ’ল যেন।

তেওঁ একেবাৰে নিশ্চল হৈ পৰিল। ধনকান্তাই সুধিলে, “চিনি পাইছা?”
“সঁচা… ই… ই মোৰ দেউতা নহয়নে?”—অৰুণিমাই শীৎকাৰ কৰি উঠিল। “ই পিনৰ সেই মানুহজন, যিজনে সঁচাকৈ তৰাবাৰ পৰা ঘৰলৈ ঘূৰি আহি কেতিয়াও নাছিল!”

এক চমকালগা মুহূৰ্তত খন্দটোত এটা শব্দ উঠিল—যেন বহু পুৰণি কাষেৰ পৰা কিবা এটা সৰি পৰিছে, মাটিৰ পৰা উঠা ভেজা গৰ্জন। ধনকান্তাই ওলমি থকা ছবিখন লৈ উভতি যাব খুজিল, কিন্তু অৰুণিমাই তেওঁৰ হাতত ধৰি ক’লে, “আজি ৰাতি এই ঠাইতে থাকিব লাগিব। আমি যে সত্যৰ ওচৰলৈ আগবাঢ়িছোঁ, সেইবোৰে নিজে পোহৰ দিব।”

তাৰ পাছত তেওঁলোকে খন্দটোৰ কাষতে এটা সৰু আগুনি জ্বলাইছিল—নাম-মন্ত্ৰ ধ্বনিৰ সৈতে অৰুণিমাই পুৰণি গাঁথাবোৰ মনত পেলাইছিল। গছৰ ওপৰৰ পৰা এখন ওলমি থকা ডালত পোহৰ পৰাত কিবা এটা ছাঁ যেন নঙঠাই চকুত পৰিছিল—এটা হাত, এটা মূৰ, আৰু দুই চকু, যি হাঁহি নে কান্দি আছিল, বুজি উঠিব নোৱাৰা।

বাঁহবোৰে হঠাৎ হেলি পৰাৰ দৰে শব্দ কৰিলে। যেন তেওঁলোকে ধৰি থোৱা মাটিটো ডাঙৰ প্ৰমাণ ৰূপত কিবা এটা গোপন কৰিছে। অৰুণিমাৰ চকুত পানী আহি পৰিল—নদীখনে হয়তো দোষী নহয়, দোষী হ’ল সেই লোকবোৰ, যি যুগে যুগে নদীক বলি দিছিল, পাপ ধুই পেলোৱাৰ নামত।

বাঁহবনৰ মাজত ৰাতিটো গধূলিৰে সন্ধিয়া আৰু তাৰ পিছত অন্ধকাৰত গাঁথা হৈছিল। এক ব্যতিক্ৰমী গন্ধ, শব্দ আৰু অভিজ্ঞতাৰ মাজত অৰুণিমা আৰু ধনকান্তাই সেই দিনা অনুভৱ কৰিছিল—এই বোকা কেৱল মাটি আৰু জল নহয়, ই এক স্মৃতি, এক পুৰণি অভিশাপ, যিয়ে গাঁৱৰ প্ৰত্যেক জনক জপি ৰাখে।

সন্ধিয়াৰ পোহৰৰ আঁৰত এখন চোতালৰ দৰে জ্বলন্ত আঁচলত বসি অৰুণিমাই শেষত মাথোঁ এটা কথা ক’লে, “এই গাঁৱখনক বচাবৰ বাবে, অতীতক খনন কৰিব লাগিব—অভিসপ্ত বোকাৰ মাজত থকা সত্য উলিয়াব লাগিব।”
এজন নদীৰ, এজন দেউতাৰ আৰু এজনী ছোৱালীৰ মাজত পুৰণি জুতি নতুনকৈ গাঁথা হ’ব খুজিছিল—পাপৰ বোকাতোত মুক্তিৰ বীজ সিঁচিবলৈ।

***

পহৰ বাগৰি গৈছিল। আকাশখন গাঢ় বেগুনি ৰঙৰ পোছাক পিন্ধি, ওচৰত পৰা বৰষুণৰ পেটবোৰ মেলিবলৈ আগবাঢ়ি আহিছিল। অগুৰি নদীখনে অলপ পৰ হ’লেই পুনৰ সোঁত তোলে—এইটো জানি থাকিও, আজিলৈ পৰ্যন্ত গাঁৱত ক’ৰবাই তাকে ৰখাব পৰা নাছিল। দীপ্তিৰ চকুত আজি এটা অন্য ৰঙৰ শংকা। আটাইতকৈ গভীৰ, নিচেই নিঃশব্দভাৱে মাত দিয়া ভয়—অগুৰি নদীৰ বোকাৰ ভিতৰত থকা আত্মাৰ স্বৰ যেন আজি ওলাবই।

শীতল নদীৰ কাষত দীপ্তিয়ে হিয়াভাঙি অহা সোঁতৰ শব্দত কান পাতি বহি আছিল। গোটেই হপ্তাখনৰ ভয়ানক ঘটনা যেন আজিৰ নিশাই মুকলি কৰিব। ৰাজেন কাকাৰ ওলাল দেহটো, ৰজীৱৰ শেষ চিঠিখন, আৰু তেতিয়াৰ পৰা দীপ্তিৰ চকুত চকু মেলাব নোৱাৰা মাজৰ ৰাতিৰ স্বপ্নবোৰ—সকলো একেলগে আহি দীপ্তিৰ বুকুৰ মাজত দহিছে। আজিৰ নিশা অগুৰি নদী দীপ্তিক মাতি আছে।

হঠাৎ দীপ্তিয়ে অনুভৱ কৰিলে, মাটিখনৰ সোঁত উঠিছে। নিঃশব্দ, ধীৰে ধীৰে, যেন মাটিখন বাচি উঠিছে। বোকাৰ ভিতৰৰ পৰা এটা মৰ্মন্তুদ ক্ৰন্দন, যেন শ শতাধিক মৃত আত্মাই দীপ্তিৰ ওচৰত কন্দি উঠিছে। দীপ্তিয়ে কাণত হাত দিছে, কিন্তু শব্দ বন্ধ নহয়। এইটো নিঃশব্দ বোকাৰ ভাষা—অসাধাৰণ, অতীতৰ ওপৰত ওখৰ কৰা সপোনৰ বেদনাৰ আওহান।

তেতিয়াৰে পৰা দীপ্তিয়ে নিজৰ পুৰণি দেউতাৰ কিতাপখন উলিয়াইছে। এখন খঙাল, জীৱন্ত বৰ্ণনাৰে ভৰা বুৰঞ্জীৰ খণ্ডত তেওঁ পালে—“অগুৰি নদী প্ৰাচীন দেবতা এজনে বন্ধি থোৱা অভিশপ্ত পথ। যাৰ আত্মা এৰি থোৱা হোৱা নাছিল। হৰেক বছৰ এজন আত্মাই গৰখাই পিন্ধি, নিজৰ মুক্তিৰ বাবে আকুল হৈ এটাই কঢ়িয়াই নিবলৈ আহে।”

এই লেখাৰ আঁৰৰ হস্তাক্ষৰ আছিল তেওঁৰ ঠাই-নামনিৰে আবদ্ধ ঠাই: ‘জয়ন্ত বৰুৱা’—তেওঁৰ দেউতা। দীপ্তিৰ চকুৰ কোঠালিৰ পৰা পানী ওলাল। তেওঁৰ পিতৃয়ে জানিছিল। তেওঁ জানিছিল কিন্তু ক’লে কিয় নহয়?

নিসংকোচে দীপ্তিয়ে যি মুহূৰ্তত নদীৰ কাষলৈ আগবাঢ়ি আহিছিল, তেতিয়াৰ পৰা পানীৰ সোঁত নিথৰ হৈ ৰ’ল। যেন অগুৰি নদীও তাক চিনে। দীপ্তিয়ে সাৱধানে খোজ কঢ়িয়াই বোকাৰ ওপৰত থিয় দিলগৈ। মাটিখন হাঁহিলে—কিন্তু আনন্দত নহয়, বিষত।

এবাৰ দীপ্তিয়ে চকু বন্ধ কৰি ক’লে, “মই জনা নাই তোমাক কিয় বন্ধি কৰা হৈছিল, কিন্তু আজিৰে পৰা তুমি মুক্ত। মই তোমাৰ বাবে হ’ব নোৱাৰোঁ পঁজৰী, মই হ’ব জাননী।”

হঠাৎ শব্দ একে একে মিলাই গ’ল, বোকাৰ তলৰ পৰা ওলাই আহিল এটা পুৰণি মুখ—পুৰণি, কিন্তু নিৰ্বাক নহয়। সেয়া দীপ্তিৰ দেউতাৰ মুখ, কিন্তু চকুত আত্মাৰ শান্তি। তেওঁ হাঁহিলে, দীপ্তিক চাই মাৰ্জনা জনালে।

এইটো আছিল শেষ। অগুৰি নদী সেয়া বুজিলে। তাৰ সোঁত অলপকৈ উঠি, পুনৰ নিঃশব্দে গ’ল। দীপ্তি পিছলৈ ঘূৰি গ’ল, কেৱল পিছফাললৈ একেটা ক্ৰন্দন, যি এইবাৰ মুক্তিৰ শব্দ।

পৰদিনা সকাহে আহি দীপ্তি নদীৰ কাষলৈ গ’ল। সেই বোকাৰ খিনি শুকাই গৈছে, মাটিখন শুকান, যেন কেতিয়াও আতংকৰ ইতিহাস নাছিল। গাঁওবাসীয়ে ওলাই আহি দীপ্তিৰ ওচৰ চাপিলে। তেওঁলোকৰ চকুত বিস্ময়। তেওঁলোকৰ মুখত শান্তি।

এজন পুৰণি বুঢ়া ক’লে, “মই ৮৫ বছৰীয়া, কেতিয়াও এই মাটি ইমান শান্ত দেখোনো নাই।”

দীপ্তিয়ে মাথোঁ হাঁহিলে, আৰু ক’লে, “আজি অগুৰি নদী কথা কোৱা বন্ধ কৰিছে। কিন্তু আমি তাক শুনিবলৈ শিকিলোঁ। যেতিয়া কথাবোৰ শুনা হয়, তেতিয়াই আত্মা মুক্ত হয়।”

বুকুত অগুৰি নদীৰ আত্মাৰ স্মৃতি লৈ দীপ্তিয়ে গাঁওখন এৰি গ’ল। পিছফালে এখন শান্ত নদী, এক বুজা প্ৰকৃতি, আৰু মাটিখনত গোপন থকা এগৰাকী আত্মাৰ হাঁহি। অগুৰি নদী পোনপটীয়া নিস্তব্ধ, কিন্তু আজি তেওঁৰ বোকা হাঁহিছে—মুক্তিৰ হাঁহি।

শেষ